ZAKON
O OSNOVNIM PRAVIMA IZ PENZIJSKOG I INVALIDSKOG OSIGURANjA
(Objavljen u "Sl. listu SFRJ", br, 23/82, 77/82, 75/85, 8/87, 65/87, 87/89, 44/90, 41/94)
I. OSNOVNE ODREDBE
Član 1.
Ovim zakonom uređuju se:
1) osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja radnika u radnom odnosu u organizaciji, kod poslodavca i u radnim zajednicama organa društveno-političkih zajednica, društveno političkih organizacija, društvenih organizacija, udruženja građana, i drugih organizacija i zajednica i građanskih lica na službi u JNA;
2) posebni uslovi pod kojima borci narodnooslobodilačkog rata - radnici u radnom odnosu stiču i ostvaruju osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja;
3) posebni uslovi pod kojima radnici u saveznim organima i saveznim organizacijama stiču i ostvaruju osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja.
Ovim zakonom utvrđuju se i prava drugih radnih ljudi na penzijsko i invalidsko osiguranje radi obezbeđivanja njihove materijalne i socijalne sigurnosti, u skladu sa zakonom.
Član 2.
Pod organizacijom, u smislu ovog zakona, podrazumevaju se: preduzeće, organizacija društvenih delatnosti, banka i druga finansijska organizacija, organizacija za osiguranje, zadruga i drugi oblici saradnje i zajedničkog poslovanja sa stranim licem.
Pod poslodavcem, u smislu ovog zakona, podrazumevaju se: radni ljudi koji samostalno obavljaju delatnost ličnim radom, odnosno ličnim radom i sredstvima u svojini građana, građanska pravna i fizička lica, poljoprivredna gazdinstva, predstavništva stranih firmi i diplomatska i konzularna predstavništva u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji.
Član 3.
Radnici u radnom odnosu, na načelima uzajmnosti, solidarnosti i minulog rada, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem na samoupravnim osnovama obezbeđuju svoju materijalnu i socijalnu sigurnost u slučaju smanjenja ili gubitka radne sposobnosti, starosti i telesnog oštećenja, a za članove svoje porodice - pravo na porodičnu penziju u slučaju smrti.
Član 4.
Radnik u radnom odnosu, kao i radnik koji je ostvario prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja (u daljem tekstu: korisnik prava) ima, po osnovu svog minulog rada, pravo na:
1) utvrđivanje penzije prema proseku valorizovanih ličnih dohodaka koje je osiguranik ostvario u određenom periodu:
2) usklađivanje penzije s kretanjem nominalnih ličnih dohodaka svih radnika zaposlenih na teritoriji republike, odnosno autonomne pokrajine;
3) druga prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja utvrđena zakonom, kolektivnim ugovorom i opštim aktom (statutom, pravilima i drugim opštim aktom) samoupravne interesne zajednice penzijskog i invalidskog osiguranja ili drugog oblika samoupravnog organizovanja.
Korisnik prava na penziju može ostvariti i druga lična materijalna prava po osnovu minulog rada (pravo na stan, pravo na korišćenje objekata za odmor i rekreaciju, pravo na korišćenje restorana društvene ishrane i dr.) u skladu sa opštim aktom organizacije ili samoupravne interesne zajednice penzijskog i invalidskog osiguranja, odnosno drugog oblika samoupravnog organizovanja, usklađenim sa zakonom i kolektivnim ugovorom.
Član 5.
Prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja su neotuđiva, lična materijalna prava i ne mogu se prenositi na druga lica.
Prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja ne mogu zastareti, osim dospelih, a neisplaćenih iznosa penzije i drugih novčanih davanja u slučajevima utvrđenim zakonom.
Član 6.
Radnici u radnom odnosu i korisnici prava u samoupravnim interesnim zajednicama penzijskog i invalidskog osiguranja, odnosno drugim oblicima samoupravnog organizovanja (u daljem tekstu: zajednice) ostvaruju svoja samoupravna prava, obaveze i odgovornosti u penzijskom i invalidskom osiguranju i utvrđuju zajedničke i pojedinačne obaveze prema tim zajednicama, politiku razvoja, unapređivanja i sprovođenja penzijskog i invalidskog osiguranja i zajednička i pojedinačna prava koja u njima ostvaruju, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom.
Radi ostvarivanja zajedničkih ciljeva i zadataka u penzijskom i invalidskom osiguranju, zajednice mogu osnivati saveze i druge oblike udruživanja, kao i uspostavljati druge vidove međusobne saradnje.
Zajednice sporazumno uređuju pitanja značajna za ostvarivanje prava radnika iz penzijskog i invalidskog osiguranja i druga pitanja od njihovog zajedničkog interesa.
Zajednice sarađuju sa organizacijom sindikata u uređivanju pitanja značajnih za ostvarivanje prava radnika iz penzijskog i invalidskog osiguranja i drugih pitanja od zajedničkog interesa.
Član 7.
Sredstva potrebna za ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja radnici u radnom odnosu obezbeđuju kao sredstva lične potrošnje i udružuju ih u okviru zajednice, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom.
Sredstva iz stava 1. ovog člana obezbeđuju se doprinosom iz ličnog dohotka radnika i doprinosom iz dohotka, odnosno dobiti organizacije, kao i doprinosom iz dobiti i prihoda koji poslodavac ostvari obavljanjem svoje delatnosti.
Visina, način i rokovi uplate doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje utvrđuju se u skladu sa zakonom.
U obezbeđivanju sredstava za penzijsko i invalidsko osiguranje učestvuju i društveno-političke zajednice u skladu sa zakonom, odnosno odlukom skupštine društveno-političke zajednice.
Član 8.
Radnici u radnom odnosu svoju materijalnu i socijalnu sigurnost obezbeđuju penzijskim i invalidskim osiguranjem na osnovu svog društveno-ekonomskog položaja u radnom odnosu i radnog doprinosa koji su svojim tekućim i minulim radom dali u sticanju dohotka, odnosno dobiti organizacije odnosno prihoda koji proslodavac ostvari obavljanjem svoje delatnosti.
Radni doprinos, na osnovu koga se stiču i ostvaruju prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja iz stava 1. ovog člana, izražava se ličnim dohotkom koji je ostvaren u skladu sa opštim aktom usklađenim sa kolektivnim ugovorom i zakonom.
Član 9.
Radni ljudi koji ličnim radom samostalno u vidu zanimanja obavljaju umetničku ili drugu kulturnu, advokatsku ili drugu delatnost i radni ljudi koji samostalno obavljaju delatnost ličnim radom sredstvima u svojini građana, materijalnu i socijalnu sigurnost za sebe i članove svoje porodice obezbeđuju, ako nisu obavezno osigurani po drugom osnovu, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem, u skladu sa zakonom.
Osnivač privatnog preduzeća, radnje, odnosno vlasnik poljoprivrednog gazdinstva, koji obavlja određenu delatnost, kao i poslovođa ugovornog preduzeća, materijalnu i socijalnu sigurnost za sebe i članove svoje porodice obezbeđuje, ako nije obavezno osiguran po drugom osnovu, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem, u skladu sa zakonom.
Lica iz st. 1. i 2. ovog člana obavezno se osiguravaju bez obzira na državljanstvo.
Član 10.
Zemljoradnik i član njegovog domaćinstva i drugi radni ljudi koji se bave poljoprivrednom delatnošću kao jedinim i glavnim zanimanjem, svoju materijalnu i socijalnu sigurnost obezbeđuju obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem, u skladu sa zakonom.
Članovi 11-15, brisani
Član 16.
Penzijskim i invalidskim osiguranjem obavezno se, pod uslovima i na način koji su utvrđeni zakonom, obezbeđuje materijalna i socijalna sigurnost svakom građaninu u slučaju smanjenja ili gubitka radne sposobnosti, odnosno članovima porodice u slučaju njegove smrti prouzrokovane vršenjem poslova i zadataka u vezi s akcijama spasavanja ili odbrane od elementarnih nepogoda ili nesreća, obavljanjem samoupravnih, javnih i drugih društvenih funkcija ili građanskih dužnosti na poziv državnih i drugih ovlašćenih organa, vršenjem obavezne vojne službe, poslovima i zadacima opštenarodne odbrane i društvene samozaštite, omladinskim radnim akcijama, kao i na drugim poslovima i zadacima za koje je zakonom utvrđeno da su od opšteg društvenog interesa.
II. OSNOVNA PRAVA
Član 17.
Osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja u smislu ovog zakona, jesu:
1) pravo na starosnu penziju;
2) pravo na raspoređivanje na druga odgovarajuća radna mesta, pravo na odgovarajuće zaposlenje, pravo na prekvalifikaciju ili dokvalfikaciju, kao i pravo na odgovarajuće novčane naknade;
3) pravo na invalidsku penziju;
4) pravo na porodičnu penziju;
5) pravo na novčanu naknadu za telesno oštećenje.
Član 18.
Osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, u smislu ovog zakona, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem obezbeđuju i ostvaruju:
1) radnici u radnom odnosu iz člana 1. stav 1. ovog zakona;
2) izabrani ili imenovani nosioci samoupravne, javne ili druge društvene funkcije, ako za taj rad primaju lični dohodak, odnosno ostvaruju naknadu ličnog dohotka za obavljanje te funkcije.
Radnici iz stava 1. ovog člana koji su upućeni na rad u inostranstvo na određena radna mesta osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja obezbeđuju i ostvaruju obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem i za vreme obavljanja poslova tih radnih mesta u inostranstvu, ako nisu obavezno osigurani po propisima države u koju su upućeni ili ako međunarodnim ugovorom nije drukčije određeno.
Osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, u smislu ovog zakona, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem obezbeđuju i ostvaruju i državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije koji su zasnovali radni odnos kod organizacije koja obavlja delatnost u inostranstvu.
Član 19.
Osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, u smislu ovog zakona, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem obezbeđuju i ostvaruju;
1) državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije koji su na teritoriji Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije zaposleni kod stranih i međunarodnih organizacija i ustanova, stranih konzularnih i diplomatskih predstavništava ili su u ličnoj službi stranih državljana, ako međunarodnim ugovorom nije drugačije određeno;
2) državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije zaposleni u inostranstvu, ako za to vreme nisu obavezno osigurani kod stranog nosioca osiguranja;
3) državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije zaposleni kod stranog poslodavca u državi u kojoj su obavezno osigurani, ali u kojoj prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, koja su kao osnovna prava utvrđena ovim zakonom, ne mogu da ostvaruju ili ih ne mogu koristiti van te države.
Član 20.
Osnovna prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, u smislu ovog zakona, obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem obezbeđuju i ostvaruju strani državljani i lica bez državljanstva koja su na teritoriji Socijalističke Federatvine Republike Jugoslavije:
1) u radnom odnosu u organizacijama, ili kod poslodavca;
2) u službi stranih fizičkih i pravnih lica, ako međunarodnim ugovorom nije drukčije određeno.
3) u službi međunarodnih organizacija i ustanova, stranih diplomatskih i konzularnih predstavništava, ako je takvo osiguranje predviđeno međunarodnim ugovorom.
III. STICANjE I UTVRĐIVANjE PRAVA
1. Starosna penzija
Član 21.
Radnik iz čl. 18. do 20. ovog zakona (u daljem tekstu: osiguranik) stiče pravo na starosnu penziju kad navrši 60 godina (muškarac), odnosno 55 godina života (žena) i 20 godina penzijskog staža.
Osiguranik koji nije navršio penzijski staž od 20 godina stiče pravo na starosnu penziju kad navrši 65 godina (muškarac), odnosno 60 godina života (žena) i najmanje 15 godina staža osiguranja.
Osiguranik stiče pravo na starosnu penziju kad navrši 40 godina (muškarac), odnosno 35 godina penzijskog staža (žena), bez obzira na godine života.
Član 22.
Ako je za područje pojedine zajednice zakonom ustanovljena prevremena penzija, osiguranik može, u skladu sa zakonom, steći pravo na starosnu penziju i pre nego što navrši godine života propisane članom 21. stav 1. ovog zakona kad navrši najmanje 35 godina penzijskog staža i 55 godina života (muškarac), odnosno 30 godina penzijskog staža i 50 godina života (žena), uz odgovarajuće umanjenje penzije.
Kada korisnik penzije navrši godine života propisane za sticanje prava na starosnu penziju (član 21. stav 1.), penzija iz stava 1. ovog člana se ne umanjuje.
Član 23.
Osiguraniku kome se, u smislu ovog zakona, staž osiguranja računa s uvećanim trajanjem, starosna granica za sticanje prava na penziju utvrđena u čl. 21. st. 1. i 2. ovog zakona smanjuje se zavisno od stepena uvećanja staža.
Član 24.
Starosna penzija se utvrđuje od mesečnog proseka ličnih dohodaka koje je osiguranik ostvario u bilo kojih uzastopnih deset godina osiguranja koje su za osiguranika najpovoljnije (u daljem tekstu: penzijski osnov).
Kao godina osiguranja iz koje se uzima lični dohodak za utvrđivanje penzije uzima se kalendarska godina u kojoj je osiguranik ostvario lični dohodak, odnosno naknadu ličnog dohotka za najmanje šest meseci staža osiguranja.
Izuzetno od st. 2. ovog člana, lični dohodak, odnosno naknada ličnog dohotka ostvarena u godini u kojoj osiguranik ostvaruje pravo na starosnu penziju ne uzima se za utvrđivanje penzijskog osnova.
Član 24a.
Za utvrđivanje penzijskog osnova, u smislu ovog zakona, uzima se lični dohodak, novčane naknade, odnosno osnovice osiguranja koje je osiguranik ostvario u skladu sa opštim aktom organizacije, usklađenim sa kolektivnim ugovorom i zakonom, a za radnike u radnom odnosu kod poslodavca - utvrđenim kolektivnim ugovorom, u skladu sa zakonom.
Član 24b.
Za utvrđivanje penzijskog osnova uzima se prosečni mesečni lični dohodak koji je osiguranik ostvario u punom radnom vremenu.
Lični dohodak koji je ostvaren radom u vremenu dužem ili kraćem od punog radnog vremena preračunava se na prosečni mesečni iznos koji odgovara ličnom dohotku za puno radno vreme.
Osiguraniku koji je u kalendarskog godini bio istovremeno u dva ili više radnih odnosa lični dohodak računa se tako što se uzima ukupno ostvareni lični dohodak i časovi provedeni na radu u svim radnim odnosima, do punog radnog vremena.
Lični dohodak ostvaren radom u vremenu dužem od punog radnog vremena uzima se za utvrđivanje penzijskog osnova samo ako je takav rad imao karakter produženog rada po propisima o radnim odnosima.
Član 24v.
Za vreme za koje je osiguranik ostvario naknadu ličnog dohotka prema propisima o zdravstvenom osiguranju za utvrđivanje penzijskog osnova uzima se iznos prosečnog mesečnog ličnog dohotka, koji se utvrđuje na osnovu ličnog dohotka ostvarenog u kalendarskoj godini koja prethodi godini u kojoj je nastala privremena sprečenost za rad preračunat koeficijentom za valorizaciju utvrđenim za tu godinu, u skladu sa zakonom.
Izuzetno od odredbe stava 1. ovog člana, lični dohodak ostvaren u 1993. godini, kao godini koja prethodi godini u kojoj je nastala privremena sprečenost za rad, ne uzima se za utvrđivanje iznosa prosečnog mesečnog ličnog dohotka koji se uzima za utvrđivanje penzijskog osnova.
Za utvrđivanje prosečnog mesečnog ličnog dohotka iz stava 2. ovog člana uzima se lični dohodak ostvaren u 1992. godini, uvećan za ukupno ostvareni rast ličnih dohodaka u 1993. godini u odnosu na prosek ličnih dohodaka u 1992. godini.
Član 24g.
U prosečni mesečni iznos ličnog dohotka za utvrđivanje penzijskog osnova uzima se osnov za određivanje naknade, odnosno uzimaju se naknade koje ostvaruje invalid rada sa preostalom radnom sposobnošću sa pravom na raspoređivanje, odnosno zaposlenje na odgovarajuće radno mesto, kao i pravom na prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju.
Kad se u obračunskom razdoblju za utvrđivanje penzijskog osnova nalaze i periodi u kojima su ostvarene naknade ličnog dohotka iz člana 37b. tač. 1. do 4. ovog zakona, za utvrđivanje penzijskog osnova uzimaju se osnovi od kojih su utvrđene visine ovih naknada. Ovi osnovi preračunavaju se koeficijentom za valorizaciju utvrđenim za godinu iz koje je uzet lični dohodak za utvrđivanje tih osnova.
Kad se u obračunskom razdoblju za odrđivanje penzijskog osnova nalaze i perodi u kojima su ostvarene naknade ličnog dohotka iz člana 37b. tačka 5. ovog zakona, za utvrđivanje penzijskog osnova uzima se iznos tih novčanih naknada preračunatih koeficijentom za valorizaciju iz godine u kojoj su te naknade ostvarene. Ako se ove novčane naknade uzimaju za vreme privremene sprečenosti za rad, za utvrđivanje penzijskog osnova uzimaju se u punom iznosu.
Član 24d.
Za utvrđivanje penzijskog osnova za osiguranike iz člana 18. stav 1. tačka 2. ovog zakona, uzima se lični dohodak, odnosno naknada za obavljanje te funkcije koja je služila kao osnov za plaćanje doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje.
Član 24đ.
Za utvrđivanje penzijskog osnova za osiguranike iz člana 18. st. 2. i 3. ovog zakona uzima se lični dohodak, odnosno osnovica osiguranja koja je služila kao osnov za plaćanje doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje.
Član 24e.
Za utvrđivanje penzijskog osnova za osiguranike iz čl. 19. i 20. ovog zakona uzima se osnovica osiguranja koja je služila kao osnov za plaćanje doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje.
Član 24ž.
Za utvrđivanje penzijskog osnova uzima se i lični dohodak ostvaren po osnovu inovacije, racionalizacije i drugih vidova stvaralaštva u radu u skladu sa opštim aktom organizacije usklađenim sa kolektivnim ugovorom i zakonom.
Prilikom utvrđivanja penzijskog osnova uzima se ceo iznos ličnog dohotka, ostvarenog u smislu stava 1. ovog člana, kao da je ostvaren u godini u kojoj je isplaćen.
Član 25.
Lični dohoci iz ranijih godina se valorizuju prema kretanju proseka ličnih dohodaka svih zaposlenih na teritoriji republike, odnosno autonomne pokrajine. Valorizacija ličnih dohodaka iz ranijih godina prema kojima se utvrđuje penzija, u smislu člana 24. ovog zakona, vrši se prema proseku ličnih dohodaka u poslednjoj kalendarskoj godini koja prethodi godini u kojoj osiguranik ostvaruje pravo na penziju.
Koeficijetni za valorizaciju ličnih dohodaka iz ranijih godina utvrđuju se svake godine jedinstveno za sve lične dohotke na osnovu statističkih podataka o kretanju ličnih dohodaka svih zaposlenih na teritoriji republike, odnosno autonomne pokrajine.
Član 26.
Starosna penzija se obračunava od penzijskog osnova u procentima određenim zavisno od dužine staža osiguranja, odnosno penzijskog staža.
Visina starosne penzije za 15 godina staža osiguranja ne može iznositi manje od 35% (muškarac), odnosno 40% (žena) penzijskog osnova.
Član 27, brisan
Član 28.
Osiguranik koji ispuni uslove za starosnu penziju stiče pravo na najniži iznos starosne penzije, pod uslovima, na način i u visini koji su utvrđeni opštim aktom zajednice, u skladu sa Zakonom.
Član 29.
Za utvrđivanje penzijskog osnova može se propisati da se lični dohoci uzimaju do određene visine ili se može propisati najviši iznos penzije.
Član 30.
Starosna penzija od 1. januara i do 1. jula tekuće godine usklađuje se, na osnovu statističkih podataka, sa kretanjem nominalnih ličnih dohodaka svih zaposlenih na teritoriji republike, odnosno autonomne pokrajine u proteklom periodu.
Starosna penzija se usklađuje i pre isteka roka od šest meseci iz stava 1. ovog člana ako rast, odnosno pad ličnih dohodaka bude veći od 5%.
Visinu i način usklađivanja starosne penzije utvrđuje zajednica opštim aktom, u skladu sa zakonom.
Radi primene stava 1. ovog člana, prilikom određivanja starosne penzije, ta penzija se prethodno usklađuje počev od 1. januara godine u kojoj osiguranik ostvaruje pravo prema kretanju ličnih dohodaka u januaru te godine u odnosu na celu prethodnu godinu.
Član 30a.
Zajednice sporazumno utvrđuju jedinstvenu metodologiju za valorizaciju ličnih dohodaka u smislu člana 25. i za usklađivanje penzija u smislu člana 30. ovog zakona.
Član 31.
Na osnovu razlika koje nastaju između penzija ostvarenih u pojedinim razdobljima, usklađivanje između ranije i kasnije određenih penzija vrši se u slučajevima i na način koji su utvrđeni opštim aktom zajednice, u skladu sa zakonom.
Član 32.
Pojedine kategorije osiguranika mogu izuzetno, u slučajevima i na način utvrđen zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju, sticati i ostvarivati pravo na penziju pod posebnim uslovima.
Kategorija osiguranika, kao i bliži kriterijumi za ostvarivanje ovih prava, uređuju se zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju.
Sredstva za povećane obaveze penzijskog i invalidskog osiguranja koje nastaju usled sticanja i ostvarivanja prava na starosnu penziju pod posebnim uslovima, u smislu st. 1. ovog člana, zajednici obezbeđuje društveno-politička zajednica koja je te uslove utvrdila, na način utvrđen zakonom.
2. Prava po osnovu invalidnosti
Član 33.
Invalidnost, u smislu ovog zakona postoji kada kod osiguranika, zbog trajnih promena u zdravstvenom stanju prouzrokovanih povredom na radu, profesionalnom bolešću, povredom van rada ili bolešću, koje se ne mogu otkloniti lečenjem ili merama medicinske rehabilitacije, nastane smanjenje ili gubitak radne sposobnosti za obavljanje poslova radnog mesta na koje je bio raspoređen i koje je obavljao pre nastanka invalidnosti, kao i za obavljanje poslova radnog mesta u organizaciji koji odgovaraju njegovoj stručnoj spremi, odnosno radnoj sposobnosti.
Smanjenje radne sposobnosti postoji kada osiguranik s normalnim radnim naporom koji ne ugrožava njegovo zdravstveno stanje više ne može puno radno vreme da radi na poslovima prema kojima se u smislu stava 1. ovog člana, ocenjuje invalidnost.
Preostala radna sposobnost postoji kada osiguranik kod koga je utvrđeno smanjenje radne sposobnosti može da radi najmanje polovinu punog radnog vremena na poslovima radnog mesta na koje je bio raspoređen i koje je obavljao pre nastanka invalidnosti, kao i na poslovima koji odgovaraju njegovoj stručnoj spremi, odnosno radnoj sposobnosti ili može da radi puno radno vreme na drugim poslovima sa ili bez prekvalifikacije ili dokvalifikacije.
Gubitak radne sposobnosti postoji kad kod osiguranika ne postoji preostala radna sposobnost.
Član 34.
Povredom na radu, u smislu ovog zakona, smatra se povreda osiguranika prouzrokovana neposrednim i kratkotrajnim mehaničkim, fizičkim ili hemijskim dejstvom, kao i povreda prouzrokovana naglim promenama položaja tela, iznenadnim opterećenjem tela ili drugim promenama fiziološkog stanja organizma, ako je takva povreda uzročno vezana za obavljanje poslova tog radnog mesta.
Povredom na radu smatra se i povreda prouzrokovana na način iz stava 1. ovog člana koji osiguranik pretrpi na redovnom putu od stana do mesta rada ili obrnuto, na putu preduzetom radi izvršavanja radnih zadataka i na putu preduzetom radi stupanja na rad, kao i drugim slučajevima koji su utvrđeni zakonom.
Povredom na radu smatra se i oboljenje osiguranika koje je nastalo neposredno i kao isključiva posledica nekog nesrećnog slučaja ili više sile za vreme obavljanja poslova tog radnog mesta ili u vezi s njim.
Povredom na radu smatra se i povreda koju osiguranik pretrpi u obavljanju poslova i zadataka iz člana 16. ovog zakona.
Član 35.
Profesionalne bolesti, u smislu ovog zakona, jesu određene bolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajem procesa i uslova rada na tim radnim mestima koje je osiguranik obavljao.
Profesionalne bolesti i radna mesta na kojima se te bolesti pojavljuju i uslove pod kojima se smatraju profesionalnim bolestima, utvrđuje zajednica opštim aktom, po prethodno pribavljenom mišljenju odgovarajućih stručnih i naučnih organizacija.
Zajednice mogu samoupravnim sporazumom utvrditi jedinstvenu listu profesionalnih bolesti.
Član 36.
Invalid rada, u smislu ovog zakona, jeste osiguranik koji po osnovu invalidnosti ostvaruje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja.
Član 36a.
Ocenu radne sposobnosti i drugih osnova za sticanje i ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja vrše organi veštačenja čiji nalaz, ocena i mišljenje podležu prethodnoj kontroli.
Organe, način i postupak veštačenja i prethodne kontrole iz stava 1. ovog člana određuje zajednica opštim aktom, u skladu sa zakonom.
Član 37.
Osiguranik kod koga postoji preostala radna sposobnost ima pravo da radi s radnim vremenom koje odgovara toj sposobnosti, kao i pravo da bude raspoređen na druga odgovarajuća radna mesta, odnosno pravo na odgovarajuće zaposlenje, prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju ako je potrebna, kao i pravo na odgovarajuće novčane naknade u vezi s korišćenjem tih prava.
U stvaranju uslova za obezbeđivanje prava iz st. 1. ovog člana učestvuju zajednice, samoupravne interesne zajednice za zapošljavanje i drugi organi, organizacije i zajednice, u skladu sa samoupravnim sporazumom i zakonom.
Radi stvaranja uslova za sprovođenje prevencije invalidnosti, obezbeđuje se raspoređivanje radnika koji rade na radnim mestima na kojima postoji opasnost od nastupanja invalidnosti, kao i radnika sa izmenjenim radnim sposobnostima koji nemaju status invalida rada, na odgovarajuća radna mesta na način utvrđen samoupravnim sporazumom, u skladu sa zakonom.
Član 37a.
Osiguranik kod koga postoji preostrala radna sposobnost ima pravo:
1) na rad sa radnim vremenom koje odgovara preostaloj radnoj sposobnosti i pravo na raspoređivanje ili zaposlenje na drugom odgovarajućem poslu.
2) na prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju do navršene 50. (muškarac) odnosno 45. (žena) godine života.
Osiguranik - žena može, na svoj zahtev, pravo na prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju u smislu stava 1. tač. 2. ovog člana ostvariti do godina života utvrđenih za osiguranika - muškarca.
Član 37b.
Osiguranik kod koga postoji preostala radna sposobnost ima pravo na naknadu:
1) ličnog dohotka od dana nastanka invalidnosti do dana raspoređivanja ili zapošljavanja na drugom odgovarajućem poslu odnosno do upućivanja na prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju;
2) ličnog dohotka za vreme prekvalfikacije ili dokvalifikacije;
3) ličnog dohotka od dana završene prekvalifikacije ili dokvalifikacije do dana raspoređivanja, odnosno zapošljavanja na drugom odgovarajućem poslu;
4) ličnog dohotka zbog rada sa skraćenim radnim vremenom;
5) zbog manjeg ličnog dohotka na drugom odgovarajućem poslu.
Član 37v.
Osnov za određivanje novčane naknade iz člana 37b. tač. 1. do 3. ovog zakona predstavlja lični dohodak, odnosno naknada ličnog dohotka koju je osiguranik ostvario u poslednjoj godini osiguranja koja prethodi godini u kojoj je nastala invalidnost.
Novčane naknade iz stava 1. ovog člana obavezno se usklađuju u toku godine u skladu sa zakonom i opštim aktom zajednice, odnosno organizacije.
Član 37g.
Novčane naknade iz čl. 37b. tač. 1. do 3. ovog zakona ne mogu biti niže od 60% od prosečnog ličnog dohotka svih zaposlenih na teritoriji republike, odnosno autonomne pokrajine u prethodnom tromesečju.
Član 37d.
Novčana naknada iz člana 37b. tačka 4. ovog zakona, kad je invalidnost prouzrokovana profesionalnom bolešću ili povredom na radu, određuje se u visini razlike između ličnog dohotka koji invalid rada ostvaruje radeći sa skraćenim radnim vremenom i ličnog dohotka koji bi ostvario radeći na istim poslovima i radnim zadacima sa punim radnim vremenom, a ako je invalidnost prouzrokovana bolešću ili povredom van rada novčana naknada ne može iznositi više od 85% od utvrđene razlike.
Novčana naknada iz stava 1. ovog člana zajedno sa ličnim dohotkom za skraćeno radno vreme ne može biti iznad najvišeg ličnog dohotka za takve ili slične poslove u organizaciji.
Član 37đ.
Novčana naknada iz člana 37b. tačka 5. ovog zakona određuje se u visini razlike valorizovanog prosečnog mesečnog ličnog dohotka koji je osigurnik ostvario u godini osiguranja koja prethodi godini u kojoj je nastala invalidnost i prosečnog mesečnog ličnog dohotka koji on ostvaruje na drugom poslu na koji je posle toga raspoređen, odnosno zaposlen.
Ako poslednja godina osiguranja iz stava 1. ovog člana nije godina koja neposredno prethodi godini u kojoj je nastala invalidnost, već neka ranija godina, lični dohoci iz te godine dovode se valorizacijom na nivo ličnih dohodaka u godini koja neposredno prethodi godini u kojoj je nastala invalidnost.
Novčana naknada, odnosno akontacija novčane naknade iz stava 1. ovog člana obavezno se usklađuje u toku godine u skladu sa zakonom i opštim aktom zajednice.
Član 37e.
Osiguraniku kod koga je preostala radna sposobnost utvrđena posle 1. januara 1994. godine za utvrđivanje naknada iz člana 37b. ovog zakona ne uzima se lični dohodak, odnosno naknada ličnog dohotka ostvarena u 1993. godini.
Za utvrđivanje naknada iz stava 1. ovog člana uzima se lični dohodak, odnosno naknada ličnog dohotka ostvarena u 1992. ili nekoj ranijoj godini, uvećana za ukupno ostvareni rast ličnog dohotka u 1993. godini u odnosu na prosek ličnog dohotka u godini koja neposredno prethodi godini u kojoj je nastala invalidnost.
Član 38.
Pravo da radi s radnim vremenom koje odgovara preostaloj radnoj sposobnosti, pravo na prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju, pravo na raspoređivanje na drugo odgovarajuće radno mesto i pravo na novčane naknade iz član 37b. tač.1. do 3. ovog Zakona, osiguranik ostvaruje u organizaciji, odnosno kod poslodavca kod koga je radio u vreme nastanka invalidnosti, pod uslovima i na način koji su utvrđeni opštim aktom organizacije odnosno kolektivnim ugovorom, u skladu sa zakonom.
Pravo na novčane naknade iz člana 37b. tač. 4. i 5. ovog zakona osiguranik ostvaruje u zajednici.
Prava iz stava 1. ovog člana ostvaruju osiguranici kod kojih postoji preostala radna sposobnost u zajednici, u slučajevima i pod uslovima koji su, na osnovama šire solidarnosti, utvrđeni opštim aktom zajednice, u skladu sa samoupravnim sporazumom i zakonom.
Invalid rada koji u vreme ostvarivanja nije u radnom odnosu, pravo na odgovarajuće zaposlenje, prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju, kao i na odgovarajuću novčanu naknadu u vezi s korišćenjem tih prava ostvaruje u zajednici, pod uslovima i na način koji su utvrđeni opštim aktom zajednice, u skladu sa samoupravnim sporazumom i zakonom.
Član 38a.
Prekvalifikacija ili dokvalifikacija, odnosno zapošljavanje invalida rada koji ne mogu da se prekvalifikuju ili dokvalifikuju, odnosno zaposle pod opštim uslovima obavlja se, pod posebnim uslovima, u preduzećima za zapošljavanje invalida (u daljem tekstu: zaštitne organizacije).
Pod posebnim uslovima, u smislu st. 1. ovog člana, podrazumevaju se takvi uslovi koji su prilagođeni psihofizičkim i zdravstvenim uslovima invalida rada.
Pod zaštitnom organizacijom, u smislu st. 1. ovog člana, podrazumeva se organizacija u kojoj broj zaposlenih invalida rada i drugih invalidnih lica, odnosno invalida rada koji se nalaze na prekvalifikaciji, odnosno dokvalifikaciji iznosi najmanje 40% od ukupnog broja zaposlenih u toj organizaciji.
Zaštitne organizacije mogu osnivati organizacije, zajednice, odnosno drugi oblici samoupravnog oraganizovanja, društveno političke zajednice i druga pravna lica i fizička lica.
U stvaranju uslova za efikasno delovanje zaštitinih organizacija (oslobađanjem plaćanja pojedinih poreza, taksa i doprinosa, ustupanjem sredstava i dr. učestvuju društveno-političke zajednice, zajednice, odnosno drugi oblici samoupravnog organizovanja i druga pravna lica, u skladu sa zakonom.
b) Invalidska penzija
Član 39.
Osiguranik kod koga nastane gubitak radne sposobnosti, kao i osiguranik sa preostalom radnom sposobnošću koji se ne može zbog navršenja određenih godina života prekvalifikacijom ili dokvalifikacijom osposobiti za obavljanje drugih odgovarajućih poslova stiče pravo na invalidsku penziju:
1) ako je invalidnost prouzrokovana povredom na radu ili profesionalnom bolešću - bez obzira na dužinu penzijskog staža:
2) ako je invalidnost prouzorkovana povredom van rada ili bolešću - pod uslovom da je pre nastanka invalidnosti imao navršen panzijski staž koji mu pokriva najmanje jednu trećinu razdoblja od navršenih najmanje 20 godina života od dana nastanka invalidnosti (radni vek), računajući radni vek na pune godine.
Osiguraniku kod koga invalidnost nastane pre navršene 30. godine života sticanje prava na invalidsku penziju obezbeđuje se pod uslovima povoljnijim od uslova propisanih u tački 2. stava 1. ovog člana.
Osiguranik - vojni invalid od I do VI grupe koji na poslovima tog radnog mesta prema kojima se, u smislu člana 33. stav 1. ovog zakona, ocenjuje invalidnost ne može da radi više od polovine punog radnog vremena stiče pravo na invalidsku penziju ako ispunjava uslove iz stava 1. ovog člana bez obzira na to da li se prekvalifikacijom ili dokvalifikacijom može osposobiti za drugi odgovarajući posao ili se bez prekvalifikacije ili dokvalifikacije može rasporediti na drugo odgovarajuće radno mesto.
Član 40.
Invalidska penzija se utvrđuje od penzijskog osnova koji se utvrđuje na način predviđen u čl. 24, 25. i 27. Zakona.
Kada se invalidska penzija stiče sa stažom osiguranja kraćim od deset godina, penzijski osnov se utvrđuje na osnovu prosečnog ličnog dohotka ostvarenog za vreme ukupnog trajanja osiguranja.
Član 41.
Invalidska penzija u slučaju invalidnosti prouzrokovane povredom na radu ili profesionalnom bolešću određuje se od penzijskog osnova u istoj visini u kojoj se određuje starosna penzija za penzijski staž od 40 godina (muškarac), odnosno 35 godina (žena).
Invalidska penzija u slučaju invalidnosti prouzrokovane bolešću ili povredom van rada određuje se od penzijskog osnova, zavisno od dužine penzijskog staža i navršenih godina života, tako da sa istim godinama života penzija bude veća osiguraniku s dužim penzijskim stažom.
Visina invalidske penzije iz stava 2. ovog člana ne može biti manja od 45% penzijskog osnova za muškarca kod koga je invalidnost nastala pre navršenih 60 godina života, odnosno 55% penzijskog osnova za žene kod kojih je invalidnost nastala pre navršenih 55 godina života. Ako je invalidnost nastala posle 60, odnosno 55 godina života, visina invalidske penzije ne može biti manja od 35% (muškarac), odnosno 40% (žena) penzijskog osnova.
Osiguranik - žena, može na svoj zahtev, ostvariti pravo na invalidsku penziju na način, pod uslovima i u visini kao osiguranik - muškarac.
Visina invalidske penzije ne može biti manja od visine starosne penzije za jednaki penzijski staž.
Član 42.
Odredbe ovog zakona o najnižem i najvišem iznosu starosne penzije i o usklađivanju te penzije primenjuje se i na invalidsku penziju.
3. Porodična penzija
Član 43.
Porodičnu penziju mogu ostvariti članovi porodice:
1) bračni drug;
2) deca (rođena u braku ili van braka ili usvojena; pastorčad koju je osiguranik izdržavao; unučad i druga deca bez roditelja koju je osiguranik izdržavao);
3) roditelj (otac i majka, očuh i maćeha) i usvojilac, koje je osiguranik izdržavao.
Porodičnu penziju može ostvariti i bračni drug iz razvedenog braka ako mu je sudskom odlukom utvrđeno pravo na izdržavanje.
Član 44.
Članovi porodice stiču pravo na porodičnu penziju ako je umrli osiguranik:
1) navršio najmanje pet godina staža osiguranja, ili najmanje deset godina penzijskog staža, ili
2) ispunio uslove za starosnu ili invalidsku penziju; ili
3) bio korisnik starosne ili invalidske penzije; ili
4) bio korisnik prava po osnovu preostale radne sposobnosti.
Ako je smrt osiguranika nastala kao posledica povrede na radu ili profesionalne bolesti, članovi porodice stiču pravo na porodičnu penziju, bez obzira na dužinu penzijskog staža osiguranika.
Član 45.
Članovi porodice mogu ostvariti pravo na porodičnu penziju ako su ispunjeni uslovi iz člana 44. ovog zakona i posebni uslovi utvrđeni opštim aktom zajednice, u skladu sa zakonom.
Član 46.
Porodična pezija se određuje od starosne ili invalidske penzije koja bi osiguraniku pripadala u času smrti.
Visina porodične penzije se određuje u procentu od iznosa penzije iz stava 1. ovog člana zavisno od broja članova porodice koji imaju pravo na tu penziju. Procenat za određivanje porodične penzije ne može iznositi manje od 70% tog iznosa za jednog člana porodice, ako je taj član bračni drug ili dete bez oba roditelja.
Visina porodične penzije, u slučajevima kad porodičnu penziju koriste tri člana ili više članova porodice, ne može biti manja od 40% penzijskog osnova umrlog osiguranika.
Član 47.
Odredbe ovog zakona o najnižem iznosu i usklađivanju starosne penzije primenjuju se i na porodične penzije.
4. Novčana naknada za telesno oštećenje
Član 48.
Osiguranik kod koga telesno oštećenje nastane za vreme trajanja osiguranja stiče prava na novčanu naknadu za to oštećenje pod istim uslovima u pogledu penzijskog staža pod kojima stiče pravo na invalidsku penziju.
Telesno oštećenje postoji kad kod osiguranika nastane gubitak, bitnije oštećenje ili znatnija onesposobljenost pojedinih organa ili delova tela što otežava normalnu aktivnost organizma i iziskuje veće napore u ostvarivanju životnih potreba, bez obzira na to da li ono prouzrokuje ili ne prouzrokuje invalidnost.
Vrste telesnih oštećenja na osnovu kojih se stiče pravo na novčanu naknadu i procente tih oštećenja utvrđuje zajednica opštim aktom, po prethodno pribavljenom mišljenju stručnih i naučnih organizacija.
Zajednice mogu samoupravnim sporazumom utvrditi jedinstvenu listu telesnih oštećenja.
Novčana naknada za telesno oštećenje utvrđuje se po merilima i na način koji su utvrđeni opštim aktom zajednice, u skladu sa zakonom.
Ako je telesno oštećenje prouzrokovano povredom na radu ili profesionalnom bolešću, novčana naknada za telesno oštećenje obezbeđuje se pod povoljnijim uslovima u pogledu procenta oštećenja i obračunava se u većem iznosu za isti procenat oštećenja nego u slučaju da je telesno oštećenje prouzrokovano bolešću ili povredom van rada.
Odredbe ovog zakona o usklađivanju starosne penzije primenjuju se i na novčane naknade za telesno oštećenje.
IV. STICANjE I OSTVARIVANjE PRAVA BORACA NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA
Član 49.
Prava boraca narodnooslobodilačkog rata, po ovom zakonu, obezbeđuju se osiguranicima iz čl. 18. do 20. ovog zakona kojima se sve vreme od stupanja u narodnooslobodilačku borbu, odnosno od početka aktivnog i organizovanog rada za narodnooslobodilačku borbu od 6. aprila 1941. godine do 15. maja 1945. godine neprekidno računa u posebni staž u dvostrukom trajanju (u daljem tekstu: borci NOR-a).
Član 50.
Borci narodnooslobodilačkog rata pre 9. septembra 1943. godine (u daljem tekstu: borci NOR-a pre 9. septembra 1943.), u smislu ovog zakona, jesu borci NOR-a koji su stupili u narodnooslobodilačku borbu, odnosno otpočeli aktivni i organizovani rad za narodnooslobodilačku borbu pre 9. septembra 1943. god.
Borci NOR-a pre 9. septembra 1943. u smislu ovog zakona jesu i borci NOR-a koji su postali državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije po Ugovoru o miru s Italijom, ili su kao državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije bili stalno nastanjeni na teritoriji koja je po ovom ugovoru pripojena Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji odnosno koji su na osnovu Ugovora Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Republike Italije od 10. novembra 1975. godine u Osimu, u pravima i dužnostima izjednačeni s državljanima Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a stupili su u narodnooslobodilačku borbu, odnosno započeli aktivni i organizovani rad za narodnooslobodilačku borbu do 13. oktobra 1943. godine.
Član 51.
Borac NOR-a pre 9. septembra 1943. stiče pravo na starosnu penziju:
1) bez obzira na godine života - kad navrši penzijski staž od 35 godina (muškarac) odnosno 30 godina (žena);
2) kad navrši 55 godina (muškarac), odnosno 50 godina života (žena) - ako ima najmanje 20 godina penzijskog staža navršenog bilo kada.
Borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. koji ima najmanje 15 godina penzijskog staža, od čega najmanje deset godina staža osiguranja, posebna komisija može izuzetno priznati pravo na starosnu penziju bez obzira na godine života, ako utvrdi da je to potrebno s obzirom na opšte stanje njegovog zdravlja i radne sposobnosti. Posebna komisija se obrazuje na način utvrđen zakonom.
U staž osiguranja od deset godina iz st. 2. ovog člana, računaju se u jednostrukom trajanju i svi periodi koji se borcima NOR-a po tom osnovu računaju u penzijski staž u dvostrukom trajanju.
Borac NOR-a pre 9. septembra 1943. godine može se opredeliti da pravo na starosnu penziju ostvari pod uslovima predviđenim u čl. 21. ovog zakona, s tim da mu se periodi posebnog staža utvrđeni u dvostrukom trajanju ne uračunavaju u penzijski staž ili da se uračunavaju u jednostrukom trajanju.
Član 52.
Borac NOR-a pre 9. septembra 1943. koji usled nastale invalidnosti ne može duže od polovine punog radnog vremena da obavlja poslove prema kojima se, u smislu čl. 33. st. 1. ovog zakona, ocenjuje invalidnost - stiče pravo na invalidsku penziju, ako ispunjava uslove u pogledu staža za sticanje prava na tu penziju, bez obzira na to da li može da obavlja sve druge odgovarajuće poslove sa ili bez prekvalifikacije ili dokvalifikacije.
Član 53.
Borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. penzija se utvrđuje od penzijskog osnova na isti način kao i drugim osiguranicima.
Ako je to za borca NOR-a pre 9. septembra 1943. povoljnije, za utvrđivanje penzijskog osnova uzima se mesečni prosek ličnog dohotka koji je ostvario u bilo kojih uzastopnih pet godina osiguranja koje su za njega najpovoljnije. Pri utvrđivanju penzijskog osnova primenjuju se odredbe čl. 24, 25. i 27. zakona.
Borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. koji je uz lični dohodak primao borački dodatak taj se dodatak uračunava u penzijski osnov za određivanje penzije.
Pri utvrđivanju penzije borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. penzijski osnov se uzima najmanje u visini koja odgovara proseku ličnih dohodaka radnika ostvarenih u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji u poslednjoj godini pre godine u kojoj se penzija ostvaruje, uvećanom za 30%.
Član 54.
Borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. visina starosne penzije ostvarene po članu 51. ovog Zakona utvrđuje se u procentu od penzijskog osnova prema dužini penzijskog staža i iznosi za 15 godina penzijskog staža 45% penzijskog osnova muškarcu, a 47,5% penzijskog osnova ženi.
Borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. visina invalidske penzije se utvrđuje u procentu od penzijskog osnova prema dužini penzijskog staža i iznosi za penzijski staž do 15 godina 45% penzijskog osnova - muškarcu, a 55% penzijskog osnova - ženi.
Penzije utvrđene u smislu st. 1. i 2. ovog člana povećavaju se za svaku dalju godinu penzijskog staža preko 15 godina - muškarcu po 2%, a ženi po 2,5% penzijskog osnova, s tim da tako utvrđena panzija za staž od 35 godina (muškarac), odnosno 30 godina (žena) može da iznosi najviše 85% penzijskog osnova.
Borcu NOR-a pre 9. septembra 1943. koji ostvari penziju sa penzijskim stažom manjim od 35 godina (muškarac), odnosno 30 godina (žena), iznos penzije obračunate prema navršenom penzijskom stažu povećava se za 60%, s tim da tako povećana penzija može da iznosi najviše 85% penzijskog osnova.
Član 55.
Borac NOR-a koji je u narodnooslobodilačku borbu stupio, odnosno aktivni i organizovani rad za narodnooslobodilačku borbu počeo 9. septembra 1943. ili kasnije, stiče pravo na penziju pod istim uslovima i penzija mu se utvrđuje na isti način kao i drugim osiguranicima.
Borcu NOR-a iz st. 1. ovog člana, koji na osnovu navršenog penzijskog staža ostvari penziju nižu od 85% penzijskog osnova, iznos penzije utvrđene prema navršenom penzijskom stažu povećava se:
1) borcu NOR-a od 9. septembra 1943. do kraja te godine - za 60%;
2) borcu NOR-a od 1944. godine - 30%;
3) borcu NOR-a od 1945. godine - za 10%.
Osiguraniku - državljaninu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije koji je posle 6. aprila 1941. godine bio zarobljen ili interniran, i u logorima ratnih zarobljenika ili političkih zarobljenika, odnosno interniraca neprekidno aktivno i organizovano učestvovao u radu za narodnooslobodilački pokret i koji se posle izlaska iz logora stavio na raspolaganje narodnooslobodilačkom pokretu nastavljajući aktivni rad za pokret, a kome to vreme nije priznato u dvostrukom trajanju, penzija ostvarena na osnovu navršenog penzijskog staža u procentu nižem od 85% penzijskog osnova povećava se za 30%.
Penzija povećana po st. 2. i 3. ovog člana može iznositi najviše 85% penzijskog osnova.
Borcu NOR-a iz stava 1. ovog člana koji ostvari pravo na prevremenu penziju, penzija određena po st. 2. do 4. ovog člana umanjuje se u smislu člana 22. stav 1. ovog Zakona. Ovo umanjenje se vrši do navršenja godina života propisanih za sticanje prava na starosnu penziju (član 22. stav 2. ovog Zakona).
Borac NOR-a iz stava 1. ovog člana ima pravo da zahteva da mu se periodi posebnog staža utvrđeni u dvostrukom trajanju ne uračunavaju u penzijski staž ili da mu se uračunavaju u jednostrukom trajanju.
Član 56.
Članovima porodice NOR-a pre 9. septembra 1943. koji je u času smrti ispunio uslove za priznavanje starosne penzije po čl. 51. st. 2. ovog Zakona, ali tu penziju nije ostvario, posebna komisija predviđena tim članom može priznati pravo na porodičnu penziju, ako su ispunjeni uslovi za sticanje prava na porodičnu penziju (čl. 44. i 45.). Ova porodična penzija se utvrđuje od starosne penzije koja bi borcu NOR-a pripadala da je tu penziju ostvario za života.
Član 57.
Rešenje o izuzetnom priznavanju prava na penziju po čl. 51. st. 2. i čl. 56. ovog Zakona donosi posebna komisija, po prethodno pribavljenim podacima o penzijskom stažu od nadležne zajednice. To rešenje je konačno i na osnovu njega zajednica određuje penziju.
Član 58.
Penzije boraca NOR-a se usklađuju na isti način kao i penzije drugih osiguranika.
Kao najniži penzijski osnov prema kome se obavezno usklađuju penzije boraca NOR-a pre 9. septembra 1943., uzima se penzijski osnov utvrđen prema članu 53. stav 4. ovog Zakona.
Član 59.
Odredbe čl. 51. do 54. i čl. 56. do 58. ovog zakona, u vezi sa sticanjem i utvrđivanjem prava, primenjuju se i na osiguranike - učesnike španskog nacionalnooslobodilačkog i revolucionarnog rata od 1936. do 1939. godine, kojima se ovo vreme računa u poseban staž u dvostrukom trajanju (u daljem tekstu: španski borci).
Španskom borcu se kao poseban staž u dvostrukom trajanju računa i vreme koje je do 15. maja 1945. godine proveo u zatvoru, logoru ili internaciji, najranije do 6. aprila 1941. godine, ako je u zatvoru, logoru ili internaciji nastavio rad za narodnooslobodilački pokret, pod uslovom da se posle izlaska iz zatvora, logora ili internacije stavio na raspolaganje narodnooslobodilačkom pokretu, nastavljajući aktivan rad za njega.
Član 60.
Odredbe čl. 51. do 58. ovog Zakona, u vezi sa sticanjem i utvrđivanjem prava, primenjuju se i na osiguranike - učesnike narodnooslobodilačkog pokreta Grčke - državljane Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije kojima se sve vreme od stupanja u narodnooslobodilački pokret Grčke, odnosno od početka aktivnog i organizovanog rada za taj pokret, a najranije od 6. aprila 1941. godine do 15. maja 1945. godine, računa neprekidno u poseban staž u dvostrukom trajanju i to zavisno od dana stupanja u taj pokret, odnosno od početka aktivnog i organizovanog rada za njega.
Član 61.
Federacija obezbeđuje sredstva zajednicama za obaveze koje nastaju po ovom zakonu u vezi s ostvarivanjem prava boraca NOR-a koja se stiču pod povoljnijim uslovima, utvrđivanjem visine penzije boraca NOR-a i priznavanjem prava na porodičnu penziju članovima njihovih porodica.
Saveznim zakonom se utvrđuju slučajevi, obim i način obezbeđivanja ovih sredstava.
IVa. STICANjE I OSTVARIVANjE PRAVA ODREĐENIH KATEGORIJA OSIGURANIKA
Član 61a.
Radnik na posebnim dužnostima u Saveznom sekretarijatu za unutrašnje poslove kome prestaje radni odnos za pravom na penziju pre ispunjenja opštih uslova za sticanje prava na starosnu penziju (član 21) u smislu propisa o vršenju unutrašnjih poslova iz nadležnosti saveznih organa uprave stiče pravo na tu penziju ako ima najmanje 20 godina penzijskog staža od čega najmanje 10 godina efektivno provedenih na radnim mestima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem.
Radniku iz stava 1. ovog člana pripada starosna penzija koja za 20 godina penzijskog staža iznosi 55% od penzijskog osnova za muškarca, a 57,5% penzijskog osnova za ženu i povećava se po 2,5% od penzijskog osnova za svaku dalju navršenu godinu do 30 godina penzijskog staža. Za svaku navršenu godinu preko 30 godina penzija se povećava po 0,5% od penzijskog osnova, tako da najviša penzija iznosi 85% od penzijskog osnova.
Član 61b.
Ovalašćenim službenim licima, u smislu propisa o vršenju unutrašnjih poslova iz nadležnosti saveznih organa uprave, staž osiguranja računa se sa uvećanim trajanjem i to svakih 12 meseci efektivno provedenih u tom svojstvu kao 16 meseci staža osiguranja.
Staž osiguranja sa uvećanim trajanjem u smislu stava 1. ovog člana računa se i radnicima u Saveznom sekretarijatu za unutrašnje poslove koji rade na zadacima i poslovima čija težina i posebni uslovi pod kojima se vrše bitno utiču na umanjenje radnih sposobnosti radnika.
Savezno izvršno veće bliže će urediti računanje staža sa uvećanim trajanjem u smislu st. 1. i 2. ovog člana.
Zadatke i poslove na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem utvrđuje savezni sekretar za unutrašnje poslove.
Član 61v.
Radnicima u Saveznom sekretarijatu za inostrane poslove koji u smislu propisa o vršenju inostranih poslova iz nadležnosti saveznih organa uprave i saveznih organizacija, rade u inostranstvu na određenim zadacima i poslovima pod posebnim uslovima, svakih 12 meseci provedenih na takvim radnim mestima računa se kao 16 meseci staža osiguranja.
Savezno izvršno veće bliže će urediti računanje staža sa uvećanim trajanjem u smislu stava 1. ovog člana. Radna mesta na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem utvrđuje savezni sekretar za inostrane poslove.
Član 61g.
Radnicima u saveznim organima i organizacijama koji rade na poslovima kontra radio-izviđajne službe i poslovima kriptografije, svakih 12 meseci provedenih na takvim radnim mestima računa se kao 16 meseci staža osiguranja.
Savezno izvršno veće bliže će urediti računanje staža sa uvećanim trajanjem u smislu stava 1. ovog člana.
Radna mesta na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem utvrđuje funkcioner koji rukovodi nadležnim saveznim organom, odnosno organizacijom.
Radnicima iz stava 1. ovog člana, starosna i invalidska penzija određuje se od penzijskog osnova koji predstavlja prosečni lični dohodak ostvaren u kalendarskoj godini koja prethodi godini ostvarivanja prava, odnosno od osnovice po kojoj je uplaćivan doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje, ako je taj osnov povoljniji od penzijskog osnova utvrđenog po čl. 24. do 24ž. ovog zakona, pod uslovima da su najmanje deset godina radili na radnim mestima kontra radio-izviđajne službe ili radnim mestima kriptografije.
Član 61d.
Radna mesta iz člana 61b, 61v. i 61g. ovog zakona na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem podležu reviziji, na način i po postupku po kojima se vrši utvrđivanje tih radnih mesta. Revizija se vrši najdocnije u roku od pet godina od dana utvrđivanja tih radnih mesta.
Član 61đ.
Radniku na posebnim dužnostima u Saveznom sekretarijatu za unutrašnje poslove koji ima najmanje 20 godina penzijskog staža, od čega najmanje deset godina efektivno provedenih na zadacima i poslovima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem, starosna ili invalidska penzija odrediće se od penzijskog osnova koji predstavlja njegov prosečni lični dohodak ostvaren u kalendarskoj godini koja prethodi godini ostvarivanja prava ako je to za njega povoljnije od penzijskog osnova utvrđenog po članu 24. ovog zakona.
Radniku u Saveznom sekretarijatu za unutrašnje poslove koji u vreme ostvarivanja prava na penziju nije radio na posebnim dužnostima, a ima najmanje 20 godina penzijskog staža, od čega najmanje deset godina staža na zadacima i poslovima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem, određuje se penzija od penzijskog osnova utvrđenog u stavu 1. ovog člana.
Radniku koji je iz Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove prešao na rad u drugi organ zbog vršenja zadataka i poslova koji su iz nadležnosti Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove preneseni u nadležnost tog organa, a pre prelaska nalazio se na posebnim dužnostima i imao najmanje 20 godina penzijskog staža u organima unutrašnjih poslova, kao i ovlašćenom službenom licu kome je prestao radni odnos u Saveznom sekretarijatu za unutrašnje poslove po dogovoru saveznog sekretara za unutrašnje poslove sa funkcionerom koji rukovodi saveznim organom u koji je ovlašćeno službeno lice prešlo na rad i gde vrši iste ili slične zadatke i poslove, a na tim zadacima i poslovima i na zadacima i poslovima u organima unutrašnjih poslova imalo je najmanje 20 godina penzijskog staža, od čega najmanje deset godina na radnim mestima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećnim trajanjem, određuje se penzija od penzijskog osnova utvrđenog u stavu 1. ovog člana.
Član 61e.
Radniku iz čl. 61v. st. 1. ovog zakona koji u inostranstvu provede na zadacima i poslovima iz tog člana najmanje deset godina, starosna i invalidska penzija određuje se od penzijskog osnova koji predstavlja njegov prosečni mesečni lični dohodak ostvaren u kalendarskoj godini koja prethodi godini ostvarivanja prava, odnosno od osnovice po kojoj je uplaćivan doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje za navedeni period, ako je to za njega povoljnije od penzijskog osnova utvrđenog po čl. 24. do 24ž. ovog zakona.
Član 61ž.
Prilikom ostvarivanja prava na penziju primenom čl. 61đ. i 61e. ovog zakona, kumulativno se uzima staž osiguranja sa uvećnim trajanjem ostvaren u smislu čl. 61b. i 61v. ovog zakona, kao i staž osiguranja sa uvećnim trajanjem koji ostvaruju radnici na određenim dužnostima u organima unutrašnjih poslova po zakonu republike, odnosno autonomne pokrajine.
Član 61z.
Radniku Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove koji u vršenju ili povodom vršenja službenih poslova i zadataka izgubi život ili kod koga nastane invalidnost određuje se penzija od penzijskog osnova koji predstavlja njegov prosečni lični dohodak ostvaren u kalendarskog godini koja prethodi godini ostvarivanja prava ako je taj osnov za njega povoljniji od penzijskog osnova utvrđenog po članu 24. do 24ž. ovog člana.
Član 61i.
Radniku u diplomatskom i konzularnom predstavništvu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije u inostranstvu, kao i drugom licu koje je upućeno u diplomatsko i konzularno predstavništvo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije da vrši poslove u inostranstvu iz nadležnosti federacije, a koji u vezi sa obavljanjem svoje službene dužnosti u inostranstvu postane žrtva napada, usled čega kod njega nastane invalidnost i koji po osnovu takve invalidnosti stekne pravo na invalidsku penziju, invalidska penzija određuje se od penzijskog osnova koji predstavlja njegov prosečni lični dohodak ostvaren u kalendarskog godini koja prethodi godini ostvarivanja prava, ako je taj osnov za njega povoljniji od penzijskog osnova utvrđenog po čl. 24. do 24ž. ovog zakona.
Radnik iz stava 1. ovog člana kome se po propisima o vojnim invalidima utvrdi invaliditet od najmanje 50%, kao i član porodice radnika koji izgubi život kao žrtva napada ima prava kao mirnodopski vojni invalid, odnosno kao član porodice mirnodopskog vojnog invalida utvrđena saveznim zakonom kojim se uređuju prava vojnih invalida.
Član 61j.
Vreme boravka u inostranstvu bračnog druga radnika na radu u diplomatskom i konzularnom predstavništvu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije priznaje se u staž osiguranja (produženo osiguranje) ako je do odlaska u inostrastvo bio u radnom odnosu ili je zbog prestanka radnog odnosa bio prijavljen samoupravnoj interesnoj zajednici za zapošljavanje, kao i ako je najmanje dve godine bio prijavljen toj zajednici, a nije se mogao zaposliti.
Sredstva za uplatu doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje obezbeđuju se u budžetu federacije.
Član 61k.
Razlika između penzije utvrđene bez primene čl. 61a. do 61i. ovog zakona i penzije utvrđene primenom tih članova, kao i ceo iznos penzije određene osiguraniku koji ne ispunjava opšte uslove za ostvarivanje prava na penziju, bez primene tih članova, obezbeđuje se u budžetu federacije.
V. PENZIJSKI STAŽ
Član 62.
Penzijski staž u smislu ovog zakona, na osnovu koga se stiču i ostvaruju prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja obuhvata:
1) vreme provedeno u osiguranju od 1. januara 1973. godine koje se računa u staž osiguranja po odredbama čl. 63. do 74. ovog zakona;
2) vreme navršeno do 31. decembra 1972. godine koje se, u smislu člana 100. ovog zakona, računa u penzijski staž kao periodi staža osiguranja i periodi posebnog staža.
1. Staž osiguranja koji se računa sa efektivnim trajanjem
Član 63.
U staž osiguranja se računa vreme koje je osiguranik iz čl. 18. do 20. ovog zakona proveo posle navršene 15. godine života u radnom odnosu, odnosno na radu po osnovu koga je bio obavezno osiguran.
Član 64.
U staž osiguranja se računa sve vreme provedeno u radnom odnosu s punim radnim vremenom.
Pod vremenom provedenim u radnom odnosu s punim radnim vremenom podrazumeva se i vreme koje u radnom odnosu sa skraćenim vremenom provedu:
1) invalidi rada, vojni invalidi, civilni invalidi rata, kao i druga invalidna lica, ako rade onoliko vremena koliko odgovara njihovoj radnoj sposobnosti;
2) vojni osiguranici - uživaoci invalidske penzije, ako rade najmanje polovinu radnog vremena;
3) radnice - radi dojenja ili nege deteta, odnosno radnici - radi nege deteta.
U staž osiguranja se računa i vreme provedeno u radnom odnosu s nepunim radnim vremenom, osim slučajeva iz st. 2. ovog člana, u trajanju koje odgovara ukupnom broju časova takvog rada ostvarenog za pojedine godine obračunatom na puno radno vreme.
Odredbe st. 1. do 3. ovog člana primenjuju se i kad je radno vreme ostvareno radom u dva ili više radnih odnosa.
Član 65.
U staž osiguranja se računa i vreme koje je osiguranik proveo:
1) na bolovanju po prestanku radnog odnosa ili drugog rada po osnovu koga je bio osiguran, ako je za to vreme primao naknadu ličnog dohotka;
2) na profesionalnoj rehabilitaciji, odnosno na prekvalifikaciji ili dokvalifikaciji na koju je bio upućen kao invalid rada, ili kao vojni invalid, kao slep, lice obolelo od distrofije i srodnih mišićnih i neuromišićnih oboljenja, od paraplegije, cerebralne i dečje paralize i multipleks skleroze ili kao civilni invalid rata, bez obzira na to da li je pre toga bio osiguran.
Član 66.
U staž osiguranja se računa i vreme koje u toku trajanja radnog odnosa osiguranik provede na stručnom usavršavanju ili specijalizaciji.
Član 67.
U staž osiguranja se računa i vreme koje osiguranik provede na neplaćenom odsustvu, pod suspenzijom, u istražnom zatvoru ili na izdržavanju kazne zatvora, pod uslovom da mu za to vreme traje radni odnos ili drugi rad po osnovu koga je osiguran, u trajanju, na način i u slučajevima koji su utvrđeni zakonom.
Član 68.
U staž osiguranja se računa i vreme koje su osiguranici iz čl. 18. do 20. ovog zakona bili osigurani u penzijskom i invalidskom osiguranju:
1) u svojstvu vojnog osiguranika;
2) kao lica iz čl. 8. i 9. ovog zakona.
Član 69.
U staž osiguranja se računa i vreme provedeno po prestanku, obaveznog osiguranja za koje je plaćen doprinos (produženo osiguranje), u slučajevima, pod uslovima i na način koji su utvrđeni opštim aktom zajednice.
Član 69a.
Osiguraniku za čijim je radom prestala potreba zbog tehnoloških i drugih unapređenja kojima se povećava produktivnost rada i uvećava uspeh organizacije i osiguraniku kome je prestao radni odnos zbog prestanka organizacije, pokrenutog postupka za sanaciju, odnosno stečaja i likvidacije organizacije, može se dokupiti staž koji nedostaje za sticanje prava na starosnu penziju, ali najviše pet godina, pod uslovima i na način utvrđen opštim aktom zajednice, u skladu sa zakonom.
Dokup staža u smislu stava 1. ovog člana ostvaruje se uplatom doprinosa za dokup staža koji se određuje prema ekonomskim merilima, tako da se obezbede potrebna sredstva, s obzirom na očekivano trajanje korišćenja penzije, visinu osnova od koga se određuje penzija i druga merila.
Član 69b.
Zakonom se može uvesti dobrovoljno penzijsko i invalidsko osiguranje, odvojeno od obaveznog osiguranja.
Dobrovoljnim penzijskim i invalidskim osiguranjem građani, koji nisu obuhvaćeni obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem, mogu da na osnovu posebnih ulaganja osiguraju sebi i članovima svojih porodica prava iz tog osiguranja.
Lica koja su obuhvaćena obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem mogu dobrovoljnim osiguranjem sebi i članovima svojih porodica obezbediti veći obim prava od obima prava utvrđenih obaveznim osiguranjem.
Dobrovoljno osiguranje obezbeđuje se uplatom doprinosa koji se određuje prema ekonomskim merilima, tako da se obezbede neophodna sredstva zavisno do očekivanog trajanja korišćenja prava, visine penzije i drugih merila.
2. Staž osiguranja koji se računa s uvećanim trajanjem
Član 70.
Osiguranicima koji rade na naročito teškim i za zdravlje štetnim radnim mestima i osiguranicima koji rade na radnim mestima na kojima posle navršenja određenih godina života ne mogu uspešno da obavljaju svoju profesoinalnu delatnost staž osiguranja se računa s uvećanim trajanjem. Stepen uvećanja staža osiguranja zavisi od težine i štetnosti rada, odnosno od prirode posla, a može iznositi najviše 50%.
Član 71.
Kao radna mesta na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem zato što je rad na njima naročito težak i štetan za zdravlje mogu se utvrditi radna mesta na kojima se stiču sledeći uslovi:
1) da u vezi s obavljanjem poslova na radnom mestu postoje znatniji štetni uticaju na zdravstveno stanje i radnu sposobnost radnika, i pored toga što su primenjene sve opšte i posebne zaštitne mere utvrđene propisima, kao i druge mere koje mogu uticati na otklanjanje i smanjivanje štetnih uticaja;
2) da se poslovi na radnom mestu pod teškim i za zdravlje štetnim uslovima obavljaju neposredno pored izvora štetnih uticaja u neprekidnom toku procesa rada;
3) da poslove na radnom mestu pod okolnostima iz tač. 1. i 2. ovog stava, obavlja isti radnik u toku punog radnog vremena, uzimajući kao puno radno vreme i radno vreme kraće od 42 časa sedmično, određeno za pojedine poslove zbog posebnih uslova rada.
Kao radna mesta na kojima se staž osiguranja računa s uvećanim trajanjem zato što je vek vršenja profesionale delatnosti ograničen navršenjem određenih godina života, mogu se utvrditi radna mesta u onim zanimanjima u kojima, zbog prirode i težine posla, fiziološke funkcije organizma opadaju u toj meri da radniku onemogućavaju dalje uspešno vršenje iste profesionalne delatnosti.
Član 72.
Jedinstvenu listu radnih mesta na kojima se staž osiguranja računa s uvećanim trajanjem, postupak za njihovo utvrđivanje, stepen uvećanja staža osiguranja na tim radnim mestima, kao i obim odgovarajućeg snižavanja starosne granice sporazumno utvrđuju zajednice.
Radna mesta na kojima se staž osiguranja računa s uvećanim trajanjem utvrđuju se po prethodno pribavljenom mišljenju odgovarajućih stručnih i naučnih organizacija, na inicijativu organizacija udruženog rada i drugih samoupravnih organizacija i zajednica.
Radna mesta na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem podležu reviziji koju sporazumno vrše zajednice na način i po postupku po kojem se vrši utvrđivanje tih radnih mesta. Revizija se vrši najdocnije u roku od pet godina od dana utvrđivanja tih radnih mesta.
Član 73.
Staž osiguranja s uvećanim trajanjem računa se i osiguranicima koji su u radnom odnosu, odnosno na radu po osnovu koga su bili obavezno osigurani, proveli radeći puno radno vreme kao: osiguranici s telesnim oštećenjem od najmanje 70% (član 48. st. 2. i 3), vojni invalidi od I do VI grupe, civilni invalidi rata od I do VI grupe, slepa lica, lica obolela od distrofije ili srodnih mišićnih i neuromišićnih oboljenja i od paraplegije, cerebralne i dečje paralize i od multipleks skleroze.
Osiguranicima iz stava 1. ovog člana svakih 12 meseci efektivno provedenih u radnom odnosu po osnovu koga su osigurani računa se kao 15 meseci staža osiguranja, a starosna granica propisana za sticanje starosne penzije (član 21. st. 1. i 2) smanjuje se za po jednu godinu za svakih pet godina efektivno provedenih na takvom radu.
Član 73a.
Osiguranicima iz člana 64. stav 2. ovog zakona koji rade na radnim mestima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem, staž osiguranja uvećava se samo za ono vreme koje su efektivno proveli na radu.
Izuzetno od stava 1. ovog člana, osiguranici kojima se staž osiguranja računa sa uvećnim trajanjem po članu 73. ovog zakona, taj staž uvećava se i ako su radili sa skraćenim radnim vremenom, kao da su radili s punim radnim vremenom.
Član 74.
U staž osiguranja s uvećnim trajanjem računa se i vreme za koje su osiguranici bili osigurani u penzijskom i invalidskom osiguranju u svojstvu vojnog osiguranika ili građanskog lica na službi u Jugoslovenskoj narodnoj armiji, osim vremena koje je građansko lice na službi u Jugoslovenskoj narodnoj armiji provelo u trupi i to pod uslovima i u obimu koji su utvrđeni propisima kojima se uređuje penzijsko i invalidsko osiguranje vojnih osiguranika.
VI. OSTVARIVANjE I KORIŠĆENjE PRAVA
Član 75.
Prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja ostvaruju se u zajednici u kojoj je osiguranik poslednji put bio osiguran.
Zajednica u kojoj je osiguranik poslednji put bio osiguran nadležna je i kada se prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja ostvaruju po osnovu međunarodnih ugovora.
Izuzetno od odredaba st. 1. i 2. ovog člana, osiguranik, odnosno korisnik prava može, na svoj zahtev, ostvariti pravo na penziju u zajednici u kojoj je navršio pretežan deo staža osiguranja. Pod istim uslovima može se ostvariti i pravo na porodičnu penziju.
Pravo izbora zajednice iz stava 3. ovog člana može se koristiti samo jedanput.
Zahtev za ostvarivanje prava na penziju podnosi se zajednici u kojoj je osiguranik bio poslednji put osiguran.
Član 76.
Osiguranik koji ostvaruje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja primenom međunarodnog ugovora o socijalnom osiguranju, u slučajevima kada se za sticanje i ostvarivanje prava po odredbama tog ugovora ne uračunava penzijski staž navršen u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja može ostvariti samo po odredbama ovog zakona.
Član 77.
Odredbe člana 75. ovog zakona primenjuju se i u slučajevima kada je osiguranik bio osiguran kod dve ili više zajednica od kojih su neke zajednice osiguranja osiguranika - radnika, a neke - zajednice penzijskog i invalidskog osiguranja drugih kategorija osiguranika.
Član 78.
Prava za slučaj invalidnosti i smrti prouzrokovanih povredom na radu ostvaruju se u zajednici u kojoj je osiguranik bio osiguran u času nastanka te povrede.
Prava u slučaju invalidnosti i smrti prouzorkovanih profesionalnom bolešću ostvaruju se u zajednici u kojoj je osiguranik bio osiguran u vreme oboljenja od profesionalne bolesti, a ako u to vreme nije bio osiguran, prava se ostvaruju u zajednici u kojoj je poslednji put bio osiguran.
Član 79.
Penzijski staž i lični dohodak, kao i druge činjenice od uticaja na sticanje i utvrđivanje prava uzimaju se u obzir pri ostvarivanju prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, bez obzira na području koje su zajednice osiguranja osiguranika - radnika, odnosno zajednice penzijskog i invalidskog osiguranja drugih kategorija osiguranika ostvareni, odnosno utvrđeni, na osnovu podataka utvrđenih u matičnoj evidenciji o osiguranicima i korisnicima prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja.
Član 80.
Pri utvrđivanju da li su ispunjeni uslovi za sticanje prava na penziju i pri određivanju visine penzije, nadležna zajednica će, ako je to za osiguranika, odnosno korisnika prava povoljnije, penzijski staž utvrđivati primenom propisa kojim je taj staž utvrđen u zajednici u kojoj je navršen, odnosno utvrđen.
Odredba stava 1. ovog člana shodno se primenjuje i na snižavanje starosne granice, ako se staž osiguranja računa s uvećanim trajanjem.
Član 81.
Postupak za ostvarivanje prava pokreće se na zahtev osiguranika, odnosno za ostvarivanje prava na porodičnu penziju na zahtev člana porodice, ako zakonom za pojedina prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja nije drukčije određeno.
U sprovođenju postupka za ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja zajednice su dužne da obezbede efikasno ostvarivanje prava i da osiguranicima i korisnicima prava pružaju stručnu pomoć.
Član 82.
U postupku za ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja obezbeđuje se zaštita prava u okviru zajednice i sudska zaštita prava osiguranika i korisnika prava, u skladu sa zakonom i opštim aktom zajednice.
U postupku za ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja koja osiguranik ostvaruje u organizaciji u smislu člana 38. stav 1. ovog zakona osiguranicima se obezbeđuje zaštita prava, pod uslovima i na način koji su utvrđeni opštima aktom zajednice, u skladu sa zakonom.
Član 83.
Zajednica kod koje je osiguranik ostvario pravo na penziju ili novčanu naknadu dužna je da osiguraniku isplaćuje u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji iznose koji mu pripadaju bez obzira na mesto boravka.
Zajednica kod koje je osiguranik ostvario pravo na penziju ili novčanu naknadu obezbeđuje isplatu ovih davanja u inostranstvu pod uslovima predviđenim zakonom, međunarodnim ugovorom ili ako postoji reciprocitet.
Član 84.
Prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja utvrđena ovim zakonom stiču se i dospevaju danom ispunjenja uslova, s tim što se pravo na starosnu penziju može ostvariti posle prestanka osiguranja.
Zahtev se može podneti i pre prestanka osiguranja uz pružanje odgovarajućih dokaza o njegovom prestanku.
Dan početka isplate penzije i novčanih naknada i zastarelosti pojedinih dospelih a neisplaćenih iznosa utvrđuje se zakonom.
Penzije i ostale novčane naknade utvrđuju se u mesečnom iznosu i isplaćuju se unazad.
Član 85.
Korišćenje prava stečenih po ovom zakonu može se ograničiti u slučaju stupanja korisnika penzije u radni odnos, ili vršenja delatnosti iz člana 9. ovog zakona, neizvršavanja propisanih dužnosti u vezi s korišćenjem prava po osnovu invalidnosti (neodazivanje na lekarske preglede, nestupanje u određenom roku na prekvalifikaciju i sl) u slučaju izdržavanja kazne zatvora, na način i postupku koji su utvrđeni zakonom.
Član 86.
Kad u postupku za ostvarivanje prava nastane sukob nadležnosti između zajednica sa teritorije dve ili više republika, odnosno autonomnih pokrajina, taj sukob rešava Savezni sud.
Savezni sud rešava i sukob nadležnosti između zajednice i zajednice socijalnog osiguranja vojnih osiguranika, odnosno zajednice i zajednice drugih kategorija osiguranika čije je sedište na teritoriji druge republike, odnosno autonomne pokrajine.
Član 87.
Ako je penzijski staž navršen, odnosno utvrđen na području dve ili više zajednica, zajednice međusobno uređuju samoupravnim sporazumom pitanja naknade dela penzije zajednici koja je priznala prava na penziju koji odgovara srazmeri između staža koji je osiguranik navršio na području pojedine zajednice, odnosno koji mu je ona utvrdila, i ukupnog penzijskog staža.
Pri utvrđivanju srazmera između navršenog, odnosno utvrđenog staža i ukupnog penzijskog staža (st. 1), od ukupnog penzijskog staža se odbijaju periodi koji su utvrđeni kao učešće u revolucionarnom radu, narodnooslobodilačkom ratu, u antifaštističkoj borbi u drugim zemljama i savezničkim vojskama i periodi provedeni van rada zbog okolnosti prouzrokovanih ratovima.
Naknada dela penzije, u smislu st. 1. ovog člana obuhvata, pored njenog srazmernog dela, i odgovarajući deo dodatnih davanja uz penziju koja korisniku pripadaju po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja, kao i odgovarajući deo obaveznih doprinosa koji se uplaćuju na penzijska primanja, ako samoupravnim sporazumom nije drukčije određeno.
Naknada odgovarajućeg dela penzije obračunava se i isplaćuje tromesečno, ako samoupravnim sporazumom nije drukčije određeno.
Član 88.
Ako se za područje pojedinih zajednica ustanovi prevremena penzija (član 22.) obaveze zajednica na naknadu, u smislu člana 87. ovog zakona, nastaju danom ispunjenja uslova za sticanje prava na penziju po ovom zakonu, ako samoupravnim sporazumom nije drukčije određeno.
Član 89.
Odredbe člana 87. ovog zakona primenjuju se i kad je staž osiguranja navršen kod dve zajednice ili više njih, od kojih su jedne - zajednice osiguranja radnika, a druge - zajednice osiguranja ostalih kategorija osiguranika, ako zakonom za pojedine kategorije nije drukčije određeno.
Član 90.
Invalidske penzije ostvarene na osnovu invalidnosti prouzrokovane povredom na radu ili profesionalnom bolešću, kao i porodične penzije ostvarene posle smrti osiguranika koja je prouzrokovana povredom na radu ili profesionalnom bolešću, u celosti su obaveza zajednice kod koje je pravo ostvareno.
VII. PRELAZNE I ZAVRŠNE ODREDBE
Član 91.
Korisnicima prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja koji su do 1. jula 1983. godine ta prava ostvarili po Zakonu o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja ("Službeni list SFRJ", br. 35/72, 18/76, 58/76, 22/78 i 74/80), ta se prava obezbeđuju i posle tog dana, ako su ovim zakonom utvrđena kao osnovna prava, u obimu koji ne može biti manji od obima utvrđenog ovim zakonom i na način koji je utvrđen propisima koji će se primenjivati posle 1. jula 1983. godine.
Korisnicima prava iz stava 1. ovog člana isplata penzija (bez zaštitnog dodatka) i novčanih naknada obezbeđuju se najmanje u iznosu koji im je pripadao do 1. jula 1983. godine.
Član 92.
Korisniku prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja kod koga je invalidnost utvrđena po propisima koji su bili na snazi do 1. jula 1983. godine, zajednica obezbeđuje ta prava i posle 1. jula 1983. godine.
Odredbe člana 38. ovog zakona o obavezama organizacija u obezbeđivanju prava po osnovu preostale radne sposobnosti primenjivaće se na slučajeve koji nastanu posle 1. jula 1983. godine.
Član 93.
Odredbe člana 84. stav 3. ovog zakona primenjivaće se na penzije i novčane naknade ostvarene posle 1. jula 1983. godine.
Odredbe člana 84. stav 3. ovog zakona primenjivaće se i na penzije i novčane naknade ostvarene do 1. jula 1983. godine, i to postepenim pomeranjem isplate penzija i novčanih naknada u roku od šest meseci od dana stupanja na snagu zakona o dopunama Zakona o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja ("Službeni list SFRJ", br. 65/87).
Način prelaska na isplatu unazad penzije i novčanih naknada urediće zajednica opštim aktom.
Član 94.
Postupak za ostvarivanje osnovnih prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, odnosno za utvrđivanje penzijskog staža pokrenut, po zahtevu ili po službenoj dužnosti do 1. jula 1983. godine okončaće se pod uslovima i na način kako je bilo predviđeno propisima koji su bili na snazi u vreme pokretanja postupka.
Član 95.
Korisnik prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja koji je ta prava ostvario prema propisima koji su bili na snazi do 1. jula 1983. godine može prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja ostvariti u zajednici u kojoj je navršio pretežan deo staža osiguranja, ako zahtev podnese najkasnije do 30. juna 1984. godine.
Član 96.
Lica koja su do 1. jula 1983. ispunila uslove za sticanje prava na penziju po Zakonu o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja ("Službeni list SFRJ", br. 35/72, 18/76, 58/76, 22/78 i 74/80), a nisu do toga dana podnela zahtev, mogu ostvariti to pravo pod uslovima, na način i po postupku koji su bili predviđeni tim zakonom ako zahtev podnesu u roku od godinu dana od 1. jula 1983. godine.
Član 97.
Licima koja su po osnovu vršenja samostalne delatnosti bila osigurana po Osnovnom zakonu o penzijskom osiguranju ("Službeni list SFRJ", br. 51/64, 56/65, 14/66, 1/67, 18/67, 31/67, 54/67, 17/68, 32/68, 55/68, 11/69, 47/70, 60/70, 15/71, 16/71, 60/71) i po Osnovnom zakonu o invalidskom osiguranju ("Službeni list SFRJ", br. 10/65, 14/66, 1/67, 23/67 i 56/69), odnosno po ugovorima zaključenim na osnovu tih zakona, penzijski staž navršen do 31. decembra 1972. godine utvrđuje se na način i po postupku kako se utvrđivao po pripisima koji su bili na snazi do tog dana, ako zakonom nije drukčije određeno.
Član 98.
Porodice palih boraca i porodice ostalih lica za koje je pravo na porodičnu penziju ustanovljeno po članu 243. Osnovnog zakona o penzijskom osiguranju ("Službeni list SFRJ", br. 51/64, 56/65, 14/66, 1/67, 18/67, 31/67, 54/67, 17/68, 32/68, 55/68, 11/69, 56/69, 47/70, 60/70, 15/71, 16/71 i 60/71) mogu i posle 1. jula 1983. godine, na svoj zahtev, ostvariti pravo na porodičnu penziju, pod uslovima i na način koji su bili predviđeni tim zakonom.
Član 99.
Lica koja nemaju svojstvo osiguranika po ovom zakonu ali su to svojstvo imala po ranijim propisima, kao i članovi njihovih porodica i članovi porodica korisnika prava po ranijim propisima, mogu prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja ostvariti pod uslovima utvrđenim ovim zakonom.
Član 100.
Penzijski staž navršen do 31. decembra 1972. godine (član 62. tačka 2) računa se na način kako je bilo predviđeno propisima koji su važili do toga dana, s tim što se zakonom može uvesti povoljniji način računanja penzijskog staža od onoga koji je bio predviđen propisima koji su važili do 31. decembra 1972. godine.
Licima iz člana 65. tačka 2. i člana 73. ovog zakona, u staž osiguranja, odnosno u staž osiguranja s uvećanim trajanjem računa se i vreme provedeno na profesionalnoj rehabilitaciji, odnosno na radu pre 31. decembra 1972. godine.
Pri utvrđivanju obaveza federacije iz člana 61. stav 1. ovog zakona, penzijski staž navršen do 31. decembra 1972. godine računa se isključivo na način kako se taj staž računao po propisima koji su važili do tog dana.
Član 101.
U postupku rešavanja zahteva za obnovu postupka za utvrđivanje posebnog staža iz narodnooslobodilačkog rata, podnetih posle 1. jula 1983. godine primenjivaće se odredbe saveznog zakona kojima se uređuje opšti upravni postupak.
Član 102.
Za utvrđivanje penzijskog osnova od koga se utvrđuje penzija (čl. 24, 40, 53) uzimaju se lični dohoci ostvareni od 1. 1. 1970. godine na osnovu podataka iz matične evidencije.
Za utvrđivanje penzijskog osnova uzimaju se i lični dohoci ostvareni do 1. januara 1966. godine ako takvim podacima raspolaže matična evidencija ili osiguranik.
Izuzetno od odredbe stava 1. ovog člana, za utvrđivanje penzijskog osnova ne uzimaju se lični dohoci, naknade ličnih dohodaka, odnosno osnovice osiguranja iz 1993. godine.
ČlaN 102a.
Penzijski osnov, odnosno penzija koja će se ostvariti od 1. januara do 31. decembra 1994. godine utvrđuje se i usklađuje kao da je ostvarena u 1993. godini.
Član 103.
Osiguraniku vojnom invalidu od I do VI grupe, kao i drugom invalidu koji je izjednačen s mirnodopskim vojnim invalidom od I do VI grupe, koji stekne pravo na invalidsku penziju, obezbeđuje se ta penzija u visini od 85% od penzijskog osnova, ako mu je polovina radnog veka pokrivena penzijskim stažom.
Član 104.
Borcima NOR-a koji su osigurani u zajednicama penzijskog i invalidskog osiguranja drugih kategorija osiguranika, a kojima je bilo uspostavljeno obavezno penzijsko i invalidsko osiguranje po Osnovnom zakonu o penzijskom osiguranju ("Sl. list SFRJ", br. 51/64, 56/65, 14/66, 1/67, 18/67, 31/67, 54/67, 17/68, 32/68, 55/68, 11/69, 47/70, 60/70, 15/71, 16/71 i 60/71) i po Osnovnom zakonu o invalidskom osiguranju ("Sl. list SFRJ", br. 10/65, 14/66, 1/67, 83/67 i 56/69), odnosno po ugovorima zaključenim na osnovu tih zakona, ove zajednice obezbeđuju prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, u obimu i pod uslovima koji se radnicima - borcima obezbeđuju po ovom zakonu.
Član 105.
Odredbe člana 87. ovog zakona primenjivaće se i na penzije ostvarene do 1. jula 1983. godine.
Dok zajednice samoupravnim sporazumom ne urede pitanja naknade srazmernog dela penzije u smislu člana 87. stav 1. ovog zakona, obaveza naknađivanja srazmernog dela penzije utvrdiće se samo za staž navršen posle 31. decembra 1962. godine.
Obaveze zajednica koje su nastale po osnovu st. 1. do 3. člana 63. Zakona o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja ("Službeni list SFRJ", br. 35/82, 18/86, 58/76, 22/78 i 74/80), koje se odnose na penzijski staž navršen do 31. decembra 1962. godine preuzimaju zajednice kod kojih je ostvareno pravo na penziju, ako samoupravnim sporazumom nije drukčije određeno.
Član 106.
Valorizacija ličnih dohodaka iz ranijih godina, u smislu člana 25. ovog zakona, vršiće se počev od 1. januara 1990. godine.
Do roka iz stava 1. ovog člana valorizacija ličnih dohodaka vršiće se prema proseku ličnih dohodaka u poslednjoj godini rada, s tim što će se za utvrđivanje penzijskog osnova počev od 1. januara 1987. godine uzimati za obračun 25%, od 1. januara 1988. godine 50% , a od 1. januara 1989. godine 75%, od porasta prosečnih ličnih dohodaka u poslednjoj godini rada.
Do 31. decembra 1986. godine valorizacija ličnih dohodaka iz ranijih godina prema kojima se, u smislu člana 24. ovog zakona, utvrđuje penzija, vršiće se prema proseku ličnih dohodaka u godini koja prethodi poslednjoj godini rada.
Član 106a.
Korisnicima penzija koji su pravo na penziju ostvarili u periodu od 1. januara 1965. do 31. decembra 1986. godine, ako im je penzijski osnov utvrđen na osnovu ostvarenih ličnih dohodaka, izvršiće se preračunavanje penzija koje im pripadaju na dan 1. januara 1987. godine za onoliko procenata za koliko bi se povećao penzijski osnov primenom odredaba člana 106. ovog zakona.
Procenti za preračunavanje penzija iz stava 1. ovog člana za svaku kalendarsku godinu utvrđuju se opštim aktom zajednice, valorizacijom prosečnih ličnih dohodaka svih radnika zaposlenih na teritoriji republike, odnosno pokrajine prema prosečnom ličnom dohotku u poslednjoj kalendarskoj godini iz koje su lični dohoci uzeti za utvrđivanje penzijskog osnova, odnosno u poslednjoj godini rada, zavisno od načina na koji je utvrđen penzijski osnov.
Korisnicima penzija koji su pravo na penziju ostvarili do 1. januara 1965. godine, preračunavanje penzija izvršiće se u obimu i na način koji su utvrđeni opštim aktom zajednice iz stava 2. ovog člana, zavisno od odnosa tih penzija prema penzijama sračunatim na način iz st. 1. i 2. ovog člana.
Ako to korisnik penzije zahteva, zajednica iz stava 2. ovog člana dužna je da donese rešenje o preračunavanju penzije u smislu st. 1. do 4. ovog člana.
Član 107.
Primenu odredbe člana 30. stav 3. ovog zakona zajednice će obezbediti najdocnije do 31. decembra 1986. godine.
Član 108.
Ovaj zakon će se primenjivati od 1. jula 1983. godine.
Član 109.
Danom početka primene ovog zakona prestaje da važi Zakon o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja ("Službeni list SFRJ", br. 35/72, 18/76, 58/76, 22/78 i 74/80).
Član 110.
Ovaj Zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom listu SFRJ".