PRAVILNIK
O TEHNIČKIM NORMATIVIMA ZA ZAŠTITU OD STATIČKOG ELEKTRICITETA
(Objavljen u "Sl. listu SFRJ", broj 62/73)
I. OPŠTE ODREDBE
Član 1.
Ovim pravilnikom se određuju tehnički normativi i mere zaštite od statičkog elektriciteta koji se pojavljuje:
1) na mestima ugroženim od eksplozivnih smeša gasova, para ili prašine u vazduhu;
2) pri radu sa eksplozivnim materijalima i municijom;
3) u proizvodnim procesima u kojima ne postoji opasnost od eksplozivnih smeša, ali je statički elektricitet potencijalni izvor požara, šteta i smetnji u proizvodnji.
Član 2.
Odredbe ovog pravilnika ne primenjuju se u proizvodnim procesima u kojima se statički elektricitet industrijski koristi (na primer: za čišćenje gasova, za rastavljanje sitnozrnastih materijala, u elektrostatičkim uređajima za prenošenje premaza i sl.) a pri tom ne postoji opasnost od eksplozivnih smeša.
Član 3.
Za zaštitu od statičkog elektriciteta koji se pojavljuje u vidu atmosferskog pražnjenja (groma) primenjuju se odredbe Pravilnika o Tehničkim propisima o gromobranima ("Službeni list SFRJ", br. 13/68).
Član 4.
Odredbe ovog pravilnika ne odnose se na one eksplozivne materijale i municiju, koji su u upotrebi u Jugoslovenskoj narodnoj armiji.
Član 5.
Odredbe ovog pravilnika primenjuju se u zatvorenim prostorijama i van prostorija, u kojima usled statičkog elektriciteta postoji opasnost od eksplozivnih smeša ili od eksplozivnih materijala i municije.
Član 6.
Tehnički normativi predviđeni ovim pravilnikom primenjuju se pri projektovanju, izgradnji, pogonu i održavanju instalacija, uređaja i opreme.
Član 7.
Pod količinom elektriciteta (C) podrazumeva se naelektrisanje koje imaju svi elektroni u višku ili manjku u jednome telu, koje može biti atom ili molekul.
Telo je naelektrisano negativno ako ima elektrone u višku, a pozitivno je naelektrisano ako su elektroni u manjku.
Član 8.
Elektrostatičko polje ili električno polje je prostor oko naelektrisanog tela u kome se manifestuje dejstvo električne sile. Naelektrisano telo sa svojim poljem sačinjava materijalni sistem. Električno dejstvo polja je privlačno kad su naelektrisanja raznoimena, i odbijajuće kad su naelektrisanja istoimena.
Jačina električnog polja brojno je jednaka dejstvu sile na jedinično naelektrisanje (1 C) # E = F/C, gde je: E jačina polja, F elektrostatička sila i C količina elektriciteta.
Član 9.
Električni potencijal brojno je jednak elektrostatičkoj potencijalnoj energiji koju ima jedinična količina elektriciteta.
Član 10.
Električni napon (razlika potencijala) između dve tačke u polju brojno je jednak radu koji treba izvršiti da se jedinica elektriciteta prenese iz jedne u drugu tačku polja.
Član 11.
Probojna čvrstoća nekog tela je granica do koje se u dielektricima može povećavati jačina polja (V/m).
Član 12.
Influenca je proces pomoću kog se odvajaju naelektrisanja suprotnih znakova u provodnicima koji su u električnom polju.
Član 13.
Električna indukcija, koja se označava slovom D, srazmerna je jačini električnog polja: D = # 8. E. Konstanta proporcionalnosti predstavlja dielektričnu konstantu sredine, koja karakteriše dielektričnu prirodu materijala.
Član 14.
Električni kapacitet je električna veličina koja je brojno jednaka količini elektriciteta koju treba dovesti na sistem provodnika (kondenzator) da bi se napon povisio na jedinicu.
Član 15.
Rad u električnom polju izražava se proizvodom napona i količine elektriciteta koja se prenosi kroz polje.
Energija u električnom polj javlja se u potencijalnom vidu.
Član 16.
Varnica je vrsta električnog pražnjenja koja se sastoji od niza kratkotrajnih spontanih preskoka naelektrisanja sa jednog na drugi provodnik pod uslovom da postoji odgovarajući napon.
Član 17.
Najmanja energija paljenja predstavlja onu energiju koja zagreva materijal do temperature paljenja pod uslovom da se održava temperatursko polje za širenje plamena u eksplozivnoj smeši. Najmanja energija za paljenje je mala i iznosi samo nekoliko delova milivatsekundi.
Član 18.
Pod odvođenjem naelektrisanja podrazumeva se postupak kojim se naelektrisanje, koje je sakupljeno u opasnoj količini na određenom mestu, odvodi bez pojave varnice, pri čemu se naelektrisano telo dovodi u neutralno stanje.
Donja granica eksplozivnosti je najniža koncentracija zapaljivih gasova ili para u smeši sa vazduhom, koja mora postojati da bi nastala eksplozija. Granica eksplozivnosti meri se u gramima po kubnom metru (g/m3).
Član 19.
Eksplozivna smeša je smeša zapaljivog gasa, pare ili prašine u vazduhu u kojoj se zagrevanje naglo širi i dovodi do eksplozije.
Član 20.
Jonizacija je proces odvajanja elektrona od atoma ili molekula (pozitivni jon), odnosno dovođenje elektrona atomu ili molekulu (negativni jon).
Jonizatori koji prouzrokuju jonizaciju su: rendgenovi zraci, alfa čestice, visoka temperatura, jako električno polje i sl.
Član 21.
Galvanska veza je električna veza između pojedinih delova postrojenja, i to kako međusobno tako i između postrojenja i zemlje (uzemljenje).
Član 22.
Otpornost uzemljenja je zbir otpornosti uzemljivača i otpornosti zemljovoda.
Član 23.
Relativnu vlažnost vazduha krakteriše stepen vlažnosti koja je data količnikom apsolutne i maksimalne vlažnosti. Relativna vlažnost daje se u procentima od 0 (potpuuno suv vazduh) do 100% (vazduh zasićen vodenom parom). Maksimalna vlažnost vazduha zavisi od temperature. Relativna vlažnost se povećava uporedo sa porastom temperature okoline odnosno vazduha.
II MERE I SREDSTVA ZA ZAŠTITU OD STATIČKOG ELEKTRICITETA
1. Opšte mere zaštite
Član 24.
Opasnost od statičkog elektriciteta nastaje kad se na jednom mestu sakupi toliko naelektrisanje da se preko varnice prazni i da u granicama eksplozivnosti može zapaliti eksplozivne smeše gasova, pare i prašine ili eksplozivne materijale.
Član 25.
Statički elektricitet može i kad nije u pitanju opasnost od eksplozije izazvati štetne smetnje u nekim proizvodnim procesima (u tekstilnoj industriji, grafičkoj industriji i sl.).
Član 26.
Razvrstavanje zapaljivih gasova i para u temperaturne klase i u eksplozivne grupe vrši se prema Propisima o električnim postrojenjima na nadzemnim mestima ugroženim od eksplozivnih smeša (Dodatak "Službenog lista SFRJ", br. 18/67) koji su sastavni deo Pravilnika o električnim postrojenjima na nadzemnim mestima ugroženim od eksplozivnih smeša ("Službeni list SFRJ", br. 18/67 i 28/70).
Član 27.
Klasificiranje zapaljivih gasova, para i prašine vrši se prema Tehničkim propisima za konstrukciju, izradu i ispitivanje električnih uređaja za rad u atmosferi eksplozivnih smeša koji su sastavni deo Pravilnika o konstrukciji, izradi i ispitivanju električnih uređaja za rad u atmosferi eksplozivnih smeša ("Službeni list SFRJ", br. 52/68).
Član 28.
Izuzetno od odredbe člana 26. i glave III ovog pravilnika, koji utvrđuju mesta ugrožena od eksplozivnih smeša, treba pri novim tehnološkim postupcima i upotrebi novih materijala ispitati da li postoji opasnost od statičkog elektriciteta kad je u pitanju postupak u atmosferi eksplozivnih smeša. Ako se utvrdi da postoji opasnost od statičkog elektriciteta, treba preduzeti odgovarajuće mere zaštite.
2. Posebne mere zaštite
Član 29.
Skupljanje statičkog elektriciteta u proizvodnim procesima sprečava se:
1) uzemljenjem;
2) održavanjem odgovarajuće vlage u vazduhu;
3) jonizacijom vazduha;
4) antistatičkom preparacijom;
5) povećanjem provodljivosti loše provodljivih materijala;
6) odvođenjem statičkog elektriciteta influencom.
Član 30.
Uzemljenje se mora primenjivati na svim provodljivim delovima mašina, bez obzira na to da li se upotrebljavaju i druge mere zaštite od statičkog elektriciteta.
Član 31.
Uzemljenje se izvodi galvanskim vezivanjem svih provodljivih delova postrojenja na uzemljivač.
Član 32.
Presek fiksno položenog bakarnog provodnika, s obzirom na mehaničku čvrstoću, ne sme da bude manji od 4 mm#. Umesto bakarnih provodnika može se upotrebiti čelična pocinkovana traka najmanjeg preseka 20 dž 3 mm. Za fleksibilne vodove i spojeve treba koristiti bakarno uže preseka 10 mm#.
Član 33.
Kao uzemljivači mogu se koristiti svi tipovi uzemljivača predviđeni odredbama Pravilnika o Tehničkim propisima o gromobranima, odnosno priključak postrojenja na postojeći sistem zaštitnog uzemljenja.
Član 34.
Otpornost sistema uzemljenja za odvođenje statičkog elektriciteta mora biti u granicama određenim u tač. 4.62 i 4.621 Tehničkih propisa o gromobranima koji su sastavni deo Pravilnika o Tehničkim propisima o gromobranima, odnosno određenim u odeljku 8. Tehničkih propisa za izvođenje elektroenergetskih instalacija u zgradama (Dodatak "Službenog list SFRJ", br. 43/66) koji su sastavni deo Pravilnika o tehničkim merama i uslovima za izvođenje elektroenergetskih instalacija u zgradama ("Službeni list SFRJ", br. 43/66).
Član 35.
Sa mesta koncentracije statičkog elektriciteta, postrojenje mora da se poveže najkraćim putem na sistem uzemljenja.
Član 36.
Pokretni delovi postrojenja, preko bakarnih, bronzanih ili ugljenih četkica, priključuju se na sistem uzemljenja. Četkice moraju biti vertikalni i fiksno postavljene na rotirajuću osovinu sa pritiskom na površinu od 0,1 do 0,2 kp/cm#. Obrtni delovi između ležišta i osovine kod maloga procepa i odgovarajućeg maziva, mogu da ispune uslove u pogledu otpornosti uzemljenja.
Član 37.
Provodljivi podovi koji se koriste u sistemu za odvođenje statičkog elektriciteta, moraju imati prelaznu otpornost manju od 106 oma. Prelazna otpornost podova mora se kontrolisati u vremenskim razmacima koje određuje odgovarajuća stručna služba organizacije udruženog rada.
Materijali za izradu provodljivih podova i njihova prelazna otpornost dati su u sledećoj tablici:
------------------------------------------------------
Materijal Izmereni otpor u omima
------------------------------------------------------
Pločice 107 - 109
Daske za brodski pod 106 - 1010
Linoleum 106 - 1010
Provodna guma 102
Pečene pločice 107 - 1010
Veštački kamen - neprovodan 1011
Obični beton debljine 3 cm 105
Specijalni beton debljine 5 cm 102
Provodni penušavi pod 102
Teraco 105 - 107
Provodni teraco 103
Asfalt 1010
------------------------------------------------------
Član 38.
Vlaženje kao sredstvo za otklanjanje opasnosti od statičkog elektriciteta može se primeniti samo ukoliko to dopušta tehnološki postpak i svojstva materijala koji se obrađuje.
Član 39.
Doziranje relativne vlage vrši se pomoću ventilacionih klima-uređaja, ili se para dovodi pomoću rasprskivača (parni mlaz) koji se postavlja u blizini najveće koncentracije statičkog elektriciteta. Puštanje pare kroz cevi i prskalice može u njima da sakupi statički elektricitet, pa se stoga cevi moraju galvanski povezati na sistem uzemljenja koji vlaženjem odstranjuuje statički elektricitet.
Član 40.
Pri relativnoj vlažnosti vazduha od 70% ne pojavljuje se opasnost od naelektrisanja. Relativna vlažnost vazduha može se smanjiti i ispod 70% kod pojedinih tehnoloških procesa pri kojima se moraju primenjivati propisana sredstva i metode navedeni u glavi III ovog pravilnika.
Merenjem se mora utvrditi da se pri nižoj vlažnosti vazduha ne pojavljuje statički elektricitet koji izaziva smetnje i štete a nije opasan u atmosferi eksplozivnih smeša.
Član 41.
Kontrola relativne vlažnosti vazduha mora se vršiti u određenim vremenskim razmacima pomoću higrometra odnosno stalno pomoću higrografa.
Član 42.
Antistatičkom preparacijom poboljšava se odvođenje statičkog elektriciteta. Radi toga je potrebno površinu materijala premazati ili poprskati tankim slojem provodljivih materija ili materijal potopiti u antistatik.
Član 43.
Sredstva antistatičke preparacije moraju biti takva da ne utiču štetno na svojstva prepariranog materijala i da ne izazivaju koroziju mašina i njihovih delova. Kod tekstilnog materijala antistatička preparacija mora da bude postojana u pranju.
Član 44.
U toku tehnološkog postupka treba, po potrebi, ponoviti antistatičku preparaciju.
Član 45.
Metalne odvodnike u vidu uzemljenih četkica, češljeva, bodljikavih odvodnika i kolektora, treba postaviti što bliže materijalu sa kog treba odstraniti statički elektricitet, ali na tolikoj udaljensoti da ne dodiruju materijal (oko 15 mm iznad materijala). Te odvodnike treba postaviti na oko 100 mm ispred tačke sa koje se materijal odvaja od metalnih valjaka mašine.
Član 46.
Na delovima mašina, koji se u toku tehnološkog postupka obrću odnosno sa kojih se odvaja tekstil ili folijski materijal, mora se iznad mesta najjačeg naelektrisanja postaviti uzemljena mesingana šipka na kojoj su u razmacima od po 50 mm pričvršćeni mesingani lančići. Lančići se za vreme kretanja materijala dodiruju sa njegovom površinom i klizanjem odvode sa njega statički elektricitet.
Član 47.
Ako odvođenje statičkog elektriciteta influencom ne daje zadovoljavajući rezultat, treba ga kontrolisati, a prema potrebi broj mesta za odvođenje influencom povećati.
Ako primena metode iz stava 1. ovog člana ne zadovoljava, treba je dopuniti drugim metodama odvođenja statičkog elektriciteta.
Član 48.
Da bi se postigla bolja provodljivost neprovodljivog materijala mora se dodati prirodnoj ili sintetičkoj gumi koloidalni grafit. Kao dodaci mogu se koristiti i metalni oksidi.
Član 49.
Provodljivost tečnosti i rastvora povećava se dodavanjem etilnog alkohola.
Član 50.
Umesto povećanja provodljivosti materijala često je dovoljno povećati samo površinsku provodljivost. U tu svrhu se površina materijala premazuje koloidalnim grafitom, čađom ili glicerinom. Te premaze treba povremeno obnavljati.
Član 51.
Provodljivost neprovodljivih materijala zadovoljava samo onda ako se specifična otpornost smanji tako da ukupna otpornost prema zemlji ne bude veća od jednog megaoma.
Član 52.
Radi neutralisanja elektrostatičkih pojava na materijalima kod kojih s potrebne mere zaštite od šteta i smetnji od statičkog elektriciteta, upotrebljavaju se visokonaponski ili radioaktivni eliminatori, koji se postavljaju u blizini mesta na kojima se skuplja statički elektricitet. Eliminatori se postavljaju prema članu 45. ovog pravilnika.
3. Dodatne mere zaštite
Član 53.
Pri proizvodnji i radu sa eksplozivnim materijalima i municijom treba, pored mera predviđenih u odeljcima 1. i 2. ove glave, primenjivati dodatne mere zaštite koje se odnose na odeću i obuću radnika.
Član 54.
Radnici mogu biti naelektrisani i postati prenosioci statičkog elektriciteta. Ako se statičkim elektricitetom naelektrisano lice približi nekom uzemljenom predmetu, dolazi do elektrostatičkog pražnjenja čija varnica može izazvati eksploziju materijala i municije.
Član 55.
Odeća radnika ne sme da bude izrađena od svile, niti sme da sadrži vlakna od sintetičkog materijala. Ona treba da bude od pamučnih vlakana, da bi se sprečilo da radnik bude nosilac statičkog elektriciteta.
Član 56.
Pirotehnička obuća radnika mora da bude od kože ili od provodljive gume. U đonove se moraju ugraditi mesingane pločice radi uspostavljanja stalne galvanske veze između radnika i zemlje. Električna otpornost između unutrašnje i spoljašnje strane obuće mora da iznosi najmanje 107 oma.
Član 57.
Radnici zapošljeni u proizvodnji i radu sa eksplozivnim materijalima i municijom ne smeju da nose prstenje, narukvice i druge metalne predmete.
Član 58.
Podovi u prostorijama za proizvodnju i rad sa eksplozivnim materijalima i municijom mora da ispunjavaju uslove iz člana 37. ovog pravilnika. Sve ručice, kvake, brave i sl. treba da su povezane na sistem uzemljenja.
III. MERE I SREDSTVA ZA ZAŠTITU OD STATIČKOG ELEKTRICITETA ZAVISNO OD VRSTE PROIZVODNjE I RADA SA EKSPLOZIVNIM MATERIJALIMA I MUNICIJOM
1. Proizvodnja privrednih eksploziva u prahu
Član 59.
Sva postrojenja za proizvodnju privrednih eksploziva u prahu moraju biti zaštićena od statičkog elektriciteta uzemljenjem saglasno čl. 30. do 36. ovog pravilnika.
Član 60.
Da bi se sprečilo punjenje statičkim elektricitetom dno drobilice i pokretni obrtni valjci moraju biti napravljeni od tvrdog drveta koje je obloženo provodljivom gumom, radi stalnog odvođenja statičkog elektriciteta.
Član 61.
Sve automatske ili poluautomatske mašine za izradu patrona moraju da budu uzemljene. Transmisione trake moraju biti od provodljive gume i uzemljene.
Član 62.
U prostorijama u kojima postoji opasnost od eksplozije mora se odabrati direktan pogon, a ne preko remenica. Ako se pogon sa remenicama ne može izbeći, moraju se primeniti mere zaštite prema članu 36. ovog pravilnika.
2. Proizvodnja plastičnih privrednih eksploziva
Član 63.
Pri proizvodnji plastičnih privrednih eksploziva moraju biti uzemljene sve mašine, i to:
1) mesingana sita;
2) svi okviri na etažama;
3) mešalice;
4) uređaji za patroniranje;
5) pokretni stolovi i transportne trake.
3. Proizvodnja nitroceluloznog baruta
Član 64.
Hidraulična presa u kojoj se proizvodi nitrocelulozni barut, komore u kojima se suše barutne trake i uređaji za sečenje i prosejavanje baruta moraju se povezati na sistem uzemljenja prema čl. 30. do 36. ovog pravilnika.
Pare iz komora u kojima se suši barutna traka i vazduh odvode se sistemom ventilacije. Ventilatori se moraju uzemljiti preko obrtne osovine.
Radi izbegavanja punjenja statičkim elektricitetom barutnih zrna prilikom istresanja, svi okviri moraju biti uzemljeni a istovremeno treba da se održava relativna vlažnost vazduha u sušnici.
Član 65.
Radi sprečavanja akumulacije statičkog elektriciteta u barutu pri sušenju, sve etaže i okviri u sušnici moraju biti povezani na sistem uzemljenja.
Bubanj u kome se vrši polivanje baruta, mešalica i vibraciona sita moraju biti uzemljeni.
Član 66.
Svi sudovi za vreme punjenja barutom moraju da se nalaze na provodljivom podu odnosno na uzemljenom stolu koji je prekriven provodljivom gumom.
4. Proizvodnja crnog baruta
Član 67.
Gvozdeni cilindri koji se okreću oko svoje horizontalne osovine, vibraciono sito koje se nalazi direktno ispod cilindra, drvena sita u kojima se barut prosejava i sušnice za sušenje baruta, moraju biti uzemljeni.
Drobilica se uzemljuje preko dna ili preko pokretnih valjaka.
Član 68.
Kroz bubanj se mora postaviti provodnik za uzemljenje da bi se odveo statički elektricitet koji može da se sakupi usled međusobnog trenja barutnih zrnaca.
5. Proizvodnja inicijalnih eksploziva
Član 69.
Pri proizvodnji živinog fulminata u procesu sušenja može se pojaviti statički elektricitet. Živin fulminat posle ceđenja sadrži 10% vlage, koja se odvodi u sušnice toplim vazduhom temperature do 35#C.
Sušnice u kojima se suši živin fulminat moraju biti uzemljene prema čl. 30. do 36. ovog pravilnika.
Svi okviri metalne sušnice moraju da budu povezani na sistem uzemljenja. Podovi sušnice moraju da budu izrađeni od provodljive gume prema članu 37. ovog pravilnika. Pre početka pražnjenja sušnice u prostoriju se mora uvesti vlažan vazduh prema članu 40. ovog pravilnika.
Član 70.
Uređaji za prosejavanje azid olova moraju da budu povezani na sistem uzemljenja. Podovi u prostoriji moraju biti od provodljive gume.
Kontrola svih uzemljenja mora da se vrši svakih 7 dana.
6. Proizvodnja detonatora
Član 71.
Prese za proizvodnju detonatora moraju da budu tako uzemljene da se sa košuljice prazni statički elektricitet.
Pri proizvodnji detonatora, jedna elektroda mora da bude spojena sa zidom košuljice da bi se odstranio statički elektricitet. Podloge za detonator moraju biti povezane na sistem uzemljenja.
Član 72.
Pri proizvodnji upaljača sa mostom moraju se uzemljiti svi uređaji.
7. Proizvodnja lovačke municije
Član 73.
Mešač komponenata lovačke municije, kao i levak automata za doziranje i hidraulična presa, moraju se uzemljiti.
Član 74.
Prilikom prebacivanja pločica inicijalne smeše iz sušnice do čašice, cela traka mora da bude povezana na uzemljenje. Pod prostorija mora da bude pokriven provodljivom gumom. U prostoriji se mora održavati relativna vlažnost prema članu 40. ovog pravilnika.
8. Proizvodnja sportske municije (malokalibarska i puščana)
Član 75.
Automatska mašina za doziranje koja puni čaure mora biti uzemljena pošto postoji mogućnost stvaranja statičkog elektriciteta pri strujanju baruta kroz uređaj.
9. Manipulacija sa privrednim eksplozivima, sportskom i lovačkom
municijom; prevoz i skladištenje takvih eksploziva i municije
Član 76.
Mesta u kojima se koriste eksplozivi, kao što su: rudnici, kamenolomi, putevi, mostovi, tuneli i mesta u kojima se vrše razna miniranja pri geološkim istraživanjima i sl., moraju da imaju stalna uređena ili privremena skladišta eksplozivnog materijala.
Član 77.
Radnici moraju imati odeću i obuću koja ispunjava uslove iz čl. 55. i 56. ovog pravilnika.
Član 78.
Vreće koje se koriste za prevoz eksploziva moraju da budu izrađene od provodljivih materijala odnosno sa ugrađenim metalnim trakama u tkanini.
Član 79.
Prilikom pakovanja lovačke i sportske municije i privrednog eksploziva, stolovi, stolice, ventilatori i sl., moraju biti uzemljeni. Mora se održavati i potrebna relativna vlažnost vazduha u prostorijama prema članu 40. ovog pravilnika.
Član 80.
Prevoz privrednih eksploziva i lovačke i sportske municije železnicom stvara neznatnu opasnost od statičkog elektriciteta, ali se ipak vagoni prilikom ulaska u opasnu zonu ili krug skladišta moraju uzemljiti pomoću stezaljki koje su spojene sa zemljovodnim provodnicima i sistemom uzemljenja.
Član 81.
Prevoz vozilima sa gumenom pneumatikom stvara vrlo povoljne uslove za pojavu statičkog elektriciteta.
Prilikom prevoza vozilima tečnih eksplozivnih materijala mogu se pojaviti varnice. Radi sprečavanja pojave statičkog elektriciteta vozila moraju biti uzemljena prema članu 85. ovog pravilnika.
Član 82.
Prevoz vazduhoplovom može da bude izvor statičkog elektriciteta pri kotrljanju gumene pneumatike po površini aerodroma, pri sudaru sa vodenim kapljicama kiše ili sa snežnim kristalima koji na sebi nose statički elektricitet. Prilikom leta može doći do elektrostatičke indukcije ili udara groma kroz olujne oblake. Zaštita vazduhoplova izvodi se galvanskim povezivanjem celog sistema vazduhoplova i upotrebom elektrostatičkih provodljivih gumenih pnematika.
Član 83.
U skladištima privrednih eksploziva podovi moraju biti izvedeni od provodljive gume.
Odredba stava 1. ovog člana ne odnosi se na skladišta sportske i lovačke municije.
10. Zapaljive i loše provodljive tečnosti
Član 84.
Zapaljive i loše provodljive tečnosti prilikom kretanja u posudama, odnosno pri protoku kroz cevi ili pri pretakanju, proizvode statički elektricitet. Pojava statičkog elektriciteta može da stvori vrlo visoku potencijalnu razliku između same tečnosti i zidova posude ili cevi.
Zapaljive i loše provodljive tečnosti navedene su u tački 15.4 Propisa o električnim postrojenjima na nadzemnim mestima ugroženim od eksplozivnih smeša, koji su sastavni deo Pravilnika o električnim postrojenjima na nadzemnim mestima ugroženim od eksplozivnih smeša.
Član 85.
Auto-cisterne sa čeličnim rezervoarom i čeličnom konstrukcijom a sa gumenim pneumaticima moraju biti povezane na uzemljenje sa krajnje osovine pomoću provodljive upletene trake u gumi, koja se za vreme prevoza stalno vuče po površini puta i na taj način vrši ulogu pomoćnog uzemljivača. Svi metalni delovi auto-cisterni moraju međusobno da budu galvanski povezani u jednopotencijalni sistem.
Član 86.
Radi sprečavanja skupljanja statičkog elektriciteta prilikom punjenja odnosno pražnjenja cisterne, dovodne cevi moraju se uzemljiti prema čl. 30. do 36. i članu 85. ovog pravilnika. Na kraju kabla koji služi za uzemljenje mora se postaviti izolovana ručica sa ugrađenim prekidačem, čiji se nepokretni deo spaja sa pokretnim delom tek pošto se priključi kabl na cisternu.
Prekidač i utikač za kabl iz stava 1. ovog člana moraju da budu u "S" izvedbi, i to tipa (St) II A T3.
Član 87.
Ako spojnice cevi ne garantuju sigurnost galvanske veze, moraju se premostiti kablovskim stopama i savitljivim bakarnim užetom čiji je presek najmanje 10 mm#.
Član 88.
Sve veze i spojeve treba prethodno pregledati i tek ako su oni pravilno uključeni i uzemljeni može se pristupiti punjenju odnosno pražnjenju cisterne. Cev za punjenje treba utopiti u cisternu tako da ona bude najmanja 50 mm udaljena od dna cisterne.
Član 89.
Na početku punjenja instalacija za pražnjenje statičkog elektriciteta mora da bude postavljena i izvedena tako da obezbeđuje pražnjenje bez opasnosti stvaranja varnice. Brzina strujanja tečnosti kroz cev mora da se svede na što manju meru. U toku daljih postupaka, brzina strujanja tečnosti ne sme da prelazi jedan metar u sekundi.
Član 90.
Na prevoz zapaljivih i loše provodljivih tečnosti cisternama sa rezervoarom od plastičnog materijala (armirani poliester), čija je površinska otpornost reda 1014 oma/cm odnosno specifični prelazni otpor do 1015 oma, mora se, pored propisanih zaštitnih mera za cisterne sa čeličnim rezervoarom, primeniti i jedna od sledećih dodatnih zaštitnih mera:
1) povećati provodljivost plastične mase ugradnjom mreže od mesingane žice u unutrašnjost zida rezervoara s tim da ukupna otpornost uzemljenja bude u granicama 106 oma;
2) povećati provodljivost plastične mase antistatičkim sredstvima, s tim da otpornost rezervoara bude u granicama predviđenim u tački 1. ovog člana;
3) obložiti cisternu sa unutrašnje strane aluminijumskim folijama;
4) cisterne sa rezervoarima od plastičnih materijala koje su u upotrebi a na koje nije primenjena zaštitna mera iz tačke 1. ovog člana, mogu se i dalje koristiti za prevoz tečnosti pod uslovom da se na uređaje za punjenje odnosno pražnjenje postavi cev od bakarne ili mesingane žice ili od perforiranog lima sa otvorima od 3 mm. Cev treba utopiti do dna cisterne i galvanski je povezati sa provodljivim delovima cisterne. Cev za nalivanje goriva koja je galvanski povezana sa cisternom mora da bude direktno povezana i sa perforiranom cevi tako da ona bude udaljena od dna cisterne najmanje 50 mm.
Član 91.
Tečnost u cisterni sa rezervoarom od plastičnog materijala prikuplja usled kretanja statički elektricitet za koji treba, posle galvanskog povezivanja i uzemljenja, omogućiti pražnjenje.
Od trenutka uključenja na sistem uzemljenja mora se čekati najmanje 15 minuta pre početka pražnjenja ili punjenja cisterne, odnosno obezbediti brzo pražnjenje cisterne sa instalacijom sa više priključaka za pražnjenje.
Član 92.
Na vagonskim cisternama, pored predviđenim zaštitnih mera propisanih za auto-cisterne (član 86), moraju se pri punjenju odnosno pražnjenju da povežu i točkovi vagonskih cisterni na sistem uzemljenja. Železničke šine moraju se dodatno uzemljiti. Dodatno uzemljenje važi naročito za elektrificirane pruge koje treba, na stanici za punjenje ili pražnjenje, električki izolovati od glavne pruge.
Član 93.
Prenosni sudovi i burad sa zapaljivom i loše provodljivom tečnošću moraju se galvanski povezati i uzemljiti na mestu punjenja ili pražnjenja zajedno sa sudovima koji se pune tečnošću ili se prazne.
Član 94.
Sudovi sa zapaljivom i loše provodljivom tečnošću, a naročito mešalice i autoklave, moraju se međusobno povezati i sa cevi galvanski spojiti na sistem uzemljenja.
11. Suvo čišćenje mašinama
Član 95.
Mašine za suvo čišćenje moraju biti konstruisane tako da se sa potpuno zatvorenim i nepropusnim sistemom omogući pristup vazduha. Posle završenog tehnološkog postupka, tečnost se ispušta a tekstil se suši, pre nego što se mašina otvori i isprazni.
Svi provodljivi delovi mašine: pumpe, cevi i rezervoari koji služe za tečnost kojom se čisti, moraju da budu međusobno galvanski povezani u jedan sistem uzemljenja. Ukupna otpornost mora da je manja od 20 oma.
U prostoriji u kojoj se vrši suvo čišćenje mora se održavati propisana vlažnost vazduha prema članu 40. ovog pravilnika.
Član 96.
Pri čišćenju benzinom i drugim lako zapaljivim tečnostima primenjuju se zaštitne mere iz člana 95. ovog pravilnika.
Suva čišćenja mogu se vršiti i bez posebnih zaštitnih mera samo ako se koriste u procesu čišćenja nezapaljivom tečnosti ili se u zapaljive tečnosti dodaju antistatička sredstva.
12. Ispuštanje komprimiranog vazduha, gasova i para, kao i prskanje
raznim sredstvima
Član 97.
Statički elektricitet se javlja i na površini tela na koje udara mlaz komprimiranog vazduha, gasa ili pare. Statički elektricitet se stvara i pri ispuštanju gasova iz rezervoara i cevi.
Prskanjem bojom, lakom i sličnim sredstvima proizvodi se manja količina statičkog elektriciteta, ali se ipak mora da primeni galvansko povezivanje svih metalnih delova na sistem uzemljenja, ukoliko se u okolnoj atmosferi mogu da pojave eksplozivne smeše.
13. Tekstilna industrija
Član 98.
Za sprečavanje šteta, smetnji i opasnosti koje mogu nastati od statičkog elektriciteta u tekstilnoj industriji, moraju se primeniti mere predviđene u članu 29. ovog pravilnika.
Ako materijal koji se prerađuje to dozvoljava, primenjuju se i antistatička sredstva.
U tekstilnoj industriji najčešće ne postoji opasnost od eksplozivnih smeša gasova i para sa vazduhom, pa se kao mera zaštite može primeniti i jonizacija vazduha. Svi uređaji moraju biti povezani na sistem uzemljenja.
Član 99.
U pogonima u kojima se vrši čišćenje tekstilnih materijala raznim zapaljivim tečnostima kao što su benzin, aceton i sl., mora se kao mera zaštite primeniti suvo čišćenje prema članu 95. ovog pravilnika.
14. Industrija papira
Član 100.
U poslednjoj fazi proizvodnje papira, svu papir se kao loš provodnik puni statičkim elektricitetom prilikom kretanja kroz vazduh, kao i prilikom trenja po površini mašine odnosno međusobno.
Kad elektrostatički potencijal naraste toliko da dolazi do preskoka, varnica može da izazove paljenje odnosno eksploziju naslaganih čestica i prašine.
Za otklanjanje štete, smetnji i opasnosti moraju se primeniti mere navedene u članu 98. ovog pravilnika.
15. Štampanje i litografija
Član 101.
Štamparske boje koje sporo isparavaju nisu opasne u pogledu stvaranja statičkog elektriciteta. Opasne su one štamparske boje koje se brzo suše i zahtevaju brzi rad rotacionih mašina. Radi toga se moraju primeniti mere zaštite predviđene za manipulisanje sa zapaljivim tečnostima.
Sudovi za štamparske boje moraju se galvanski povezati sa metalnom konstrukcijom štamparske mašine.
Provodljivost štamparskih boja može se povećati antistatičkim sredstvima.
Član 102.
Opasnost od eksplozivnih para mora se otkloniti odvođenjem para sa mesta na kojima se one stvaraju.
Član 103.
Statički elektricitet se pojavljuje naročito između hartije i štamparske mašine, a posebno dolazi do izražaja kod rotacionih mašina zbog brzog kretanja hartije.
Prilikom galvanskog povezivanja na sistem uzemljenja kod štamparskih mašina moraju se povezati i obrtni delovi odnosno svi pokretni delovi mašina.
Član 104.
U prostorijama štamparije mora se održavati relativna vlažnost vazduha od 70% shodno članu 40. ovog pravilnika.
16. Industrija prirodne i sintetičke gume
Član 105.
Statički elektricitet se stvara u mešalici za pripremu gumene mase prilikom mešanja kaučuka i rastvora u mešalici i slobodnog pada gumene mase u limene sudove, kao i prilikom razdvajanja gumene smeše. Statički elektricitet pojavljuje se i prilikom međusobnog odvajanja slojeva platna i gumiranog platna, kao i kod valjaka usled trenja i savijanja gumenog platna.
Član 106.
Pored mera iz člana 29. ovog pravilnika, moraju se preduzeti i sledeće zaštitne mere:
1) galvanski povezati i uzemljiti ne samo kostur mašine nego i sve pomoćne valjke i mešalice, kao i posudu za pripremu gumene smeše;
2) odvoditi statički elektricitet pomoću uzemljenih bodljikavih odvodnika odnosno bakarnih lančića pričvršćenih na razmacima od po 50 mm na uzemljenim bakarnim šipkama;
3) povećati provodljivost gumenog materijala ukoliko to dopuštaju tehnička svojstva proizvoda, a to se postiže dodavanjem na primer 3% etilnog alkohola ili 0,1% sirćetne kiseline ili 0,01% magnezijskog oleata.
17. Lakirnice
Član 107.
Tehnološki postupak u lakirnicama je sam po sebi u manjoj meri izvor statičkog elektriciteta, ali zbog velike opasnosti od eksplozije moraju se primeniti mere zaštite od statičkog elektriciteta prema čl. 29. i 37. ovog pravilnika.
Član 108.
U lakirnicama se varnice od statičkog elektriciteta mogu pojaviti u kabinama za prskanje raspršivačem, zatim usled brušenja, struganja ili udaranja, kao i na remenskim prenosima.
Član 109.
Kabine za prskanje raspršivačem moraju imati uređaje za odvođenje zapaljivih para i dovođenje svežeg vazduha, kao i uređaje za stvaranje vodene zavese.
Član 110.
Brušenje, struganje i udaranje mogu zapaliti eksplozivnu smešu, te se tehnološki postupak ne sme vršiti unutar zona opasnosti od zapaljivih smeša pare koje su određene u čl. 40. i 64. ovog pravilnika.
Član 111.
Radi zaštite od statičkog elektriciteta, u skladu sa članom 30. ovog pravilnika, treba cevi, prskalice i predmet koji se prska (ako je provodljiv) galvanski povezati međusobno i sa sistemom uzemljenja celog postrojenja.
Član 112.
U pogledu otklanjanja opasnosti od statičkog elektriciteta na remenskim prenosima važe odredbe člana 36. ovog pravilnika.
18. Transmisije
Član 113.
Pri prenosu pokretanja kaiševima stvara se statički elektricitet usled međusobnog trenja, savijanja i trenja sa vazduhom.
Član 114.
Na odvođenje statičkog elektriciteta sa remena na transmisije treba primeniti sledeće mere:
1) galvanski povezati i uzemljiti sve metalne delove transmisije;
2) odvoditi statički elektricitet influencom, s tim da se zaštitne mere zbog eventualnog iskrenja na metalnim šiljcima češljeva ili bodljikavih odvodnika ne smeju primeniti u prostorijama u kojima se može pojaviti eksplozivna smeša;
3) preparirati površine remena antistatičkim sredstvima radi povećanja površinske provodljivosti;
4) povećati specifičnu provodljivost neprovodljivih kaiševa dodavanjem provodljivih materijala.
19. Mašine za mlevenje; prenosna i razna druga postrojenja
Član 115.
Mašine za mlevenje i drobljenje određene sirovine koje usled toga primaju svojstva neprovodljivog materijala i time postaju nosioci statičkog elektriciteta, moraju biti uzemljene shodno čl. 30. do 36. ovog pravilnika.
Član 116.
Radi odvođenja statičkog elektriciteta, moraju se mere predviđene u čl. 30. do 36. ovog pravilnika primeniti i na transport, elevatore i sve druge mašine i postrojenja kod kojih način upotrebe, odnosno materijal koji prenose, može usled pojave statičkog elektriciteta izazvati štete, smetnje, pa i eksploziju.
Član 117.
Kao zaštitne mere treba primeniti, pored galvanskog spajanja svih provodljivih delova i njihovog zajedničkog uzemljenja, i održavanje relativne vlažnosti vazduha od 70%, shodno čl. 30. do 36. i članu 40. ovog pravilnika.
Pri prevozu higroskopnog materijala ne postoji, po pravilu, opasnost od statičkog elektriciteta. Zbog toga treba, zavisno od brzine kretanja prašinastih čestica, na početku proizvodnje ispitati da li su potrebne mere zaštite od statičkog elektriciteta. Jedna od mera za sprečavanje pojave statičkog elektriciteta kod prašinastih materija je smanjenje brzine kretanja.
20. Statički elektricitet ljudskog tela i odeće i obuće
Član 118.
Svim licima koja bi mogla pokupiti sa bilo kog dela tela statički elektricitet treba zabraniti ulaz u pogone u kojima postoji opasnost od eksplozivnih smeša, eksplozivnih materijala i municije, ako nisu prethodno oslobođena od statičkog elektriciteta. To se može postići obaveznim pražnjenjem pomoću uzemljenih vrata pre ulaženja u ugroženu prostoriju.
Član 119.
Nošenje rublja od svile, sintetičkih materijala ili vune treba zabraniti u svim pogonima u kojima statički elektricitet može prouzrokovati opasnost od eksplozivnih smeša, eksplozivnih materijala i municije.
Član 120.
Cipele sa đonovima od neprovodljive gume ili od drugog neprovodljivog materijala ne smeju se nositi u pogonima u kojima postoji opasnost od eksplozivnih smeša, eksplozivnih materijala i municije.
IV. INSTRUMENTI ZA ISPITIVANjE STATIČKOG ELEKTRICITETA
Član 121.
Instrumenti za ispitivanje statičkog elektriciteta dele se u tri grupe, i to:
1) indikatori i detektori statičkog elektriciteta - pomoću kojih se samo utvrđuje da na pojedinim mestima postoji statički elektricitet;
2) elektrometri - kojima se meri statički elektricitet. Upotrebljavaju se kad treba utvrditi ne samo prisutnost nego i količinu statičkog elektriciteta;
3) registrujući instrumenti - koji registruju količinu statičkog elektriciteta. Upotrebljavaju se kad treba stalno i neprekidno pratiti količinu statičkog elektriciteta na pojedinim mestima.
Član 122.
Instrumenti za ispitivanje statičkog elektriciteta mogu, po potrebi, imati uređaje koji akustički ili optički signaliziraju opasnu količinu statičkog elektriciteta, odnosno odgovarajuće šeme spoja i uređaje za prekid pogona koji sprečavaju stvaranje takve količine statičkog elektriciteta koja može biti opasna za okolinu.
V. POGONSKI NADZOR, POVREMENA ISPITIVANjA I MERENjA
Član 123.
Tehnička služba organizacije udruženog rada za svaki pogon u kome se mogu pojaviti smetnje ili opasnost od statičkog elektriciteta svojim internim aktom, zavisno od vrste pogona i tehnološkog procesa, utvrđuje način pogonske kontrole i rokove za povremeno ispitivanje.
Član 124.
Vršenje pogonskog nadzora u pogledu statičkog elektriciteta vrši stručno lice koje za to odredi organizacija udruženog rada.
Član 125.
Ispitivanja vlažnosti vazduha u pogonima, u kojima se relativna vlažnost koristi kao zaštitna mera od statičkog elektriciteta, treba vršiti svakog sata higroskopom ili higrografom.
Član 126.
Na mestima ugroženim od eksplozivnih smeša i elektrostatičkih pražnjenja treba prilikom svake promene u tehnološkom procesu eksplozimetrom ispitati koncentraciju eksplozivnih smeša.
Član 127.
Merenje otpornosti sistema uzemljenja treba vršiti najmanje dva puta godišnje, a kontrolno merenje - prilikom svakog čišćenja odnosno remonta postrojenja.
Član 128.
Rezultati ispitivanja i svih merenja moraju se unositi u kontrolnu knjigu statičkog elektriciteta. Ta knjiga treba da sadrži sledeće podatke:
- datum ispitivanja odnosno merenja;
- mesto ispitivanja odnosno merenja;
- instrumente koji su upotrebljeni;
- način i rezultate ispitivanja odnosno merenja;
- ocenu rezultata;
- ime, prezime, zvanje i potpis stručnog lica.
VI. PRELAZNA I ZAVRŠNA ODREDBA
Član 129.
Postojeća postrojenja, uređaji, mašine i prevozna sredstva, koji su navedeni u ovom pravilniku, moraju se u pogledu zaštite od statičkog elektriciteta dovesti u sklad sa odredbama ovog pravilnika u roku od šest meseci od dana stupanja na snagu ovog pravilnika.
Član 130.
Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom listu SFRJ".