Na osnovu člana 45. stav 1. Zakona o Vladi ("Službeni glasnik RS", br. 55/05, 71/05 - ispravka, 101/07 i 65/08),
Vlada donosi

STRATEGIJU

ZA UNAPREĐIVANjE POLOŽAJA ROMA U REPUBLICI SRBIJI

(Objavljena u "Sl. glasniku RS", br. 27 od 21. aprila 2009)

I. UVOD

Strategija za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji (u daljem tekstu: Strategija) postavlja osnove za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji i smanjenje razlike između romske populacije i ostalog stanovništva. Takođe, ovim dokumentom stvara se osnova za identifikovanje i primenu mera afirmativne akcije, pre svega u oblastima obrazovanja, zdravlja, zapošljavanja i stanovanja.
Potpisivanjem Deklaracije Dekade inkluzije Roma 2005-2015, u Sofiji 2. februara 2005. godine od strane predsednika vlada zemalja učesnica, započela je realizacija inicijative Dekada inkluzije Roma 2005-2015. Cilj ove međunarodne inicijative koja okuplja države centralne i jugoistočne Evrope, međunarodne organizacije, udruženja građana i predstavnike romskog građanskog društva, je unapređivanje položaja Roma, kao i smanjivanje neprihvatljivih razlika između Roma i ostalog dela stanovništva. Pored određenih prioritetnih oblasti (stanovanje, obrazovanje, zapošljavanje i zdravstvo), posebna pažnja je posvećena i suzbijanju diskriminacije, smanjenju siromaštva i poboljšanju položaja žena, a osnovni princip je i uključivanje predstavnika romskih zajednica u sve procese. Republika Srbija predsedava Dekadom Roma u periodu od 1. jula 2008. godine do kraja juna 2009. godine.
Strateški cilj koji se postavlja ovim dokumentom definisan je kao unapređenje položaja Roma u Republici Srbiji, što treba da dovede do smanjenja razlika koja sada postoji između položaja romske populacije i ostalog stanovništva.
Prema Popisu stanovništva iz 2002. godine, u Republici Srbiji 108.193 građana se izjasnilo da su pripadnici romske nacionalne manjine. Međutim, mnoga istraživanja ukazuju na to da je broj pripadnika romske nacionalnosti u Republici Srbiji znatno veći, pa se procenjuje da je ukupan broj Roma između 250.000 i 500.000.
Ovaj dokument se, u posebnim poglavljima, bavi pitanjima obrazovanja, uslova stanovanja, zapošljavanja, raseljenih lica, problemima u vezi sa readmisijom, pitanjima dostupnosti ličnih dokumenata, socijalnim osiguranjem i socijalnom zaštitom, zdravstvenom zaštitom, položajem žena, informisanjem, kulturom, političkim učešćem i predstavljanjem Roma, diskriminacijom i drugim srodnim pitanjima.
Osnovni principi i vrednosti na kojima počiva ova Strategija podrazumevaju:
- poštovanje, zaštita i ispunjavanje zakonskih prava Roma;
- puno i efikasno uključivanje Roma u sve oblasti društvenog života;
- poštovanje, priznavanje i promocija različitosti;
- jednake mogućnosti zasnovane na jednakim pravima;
- rodnu ravnopravnost;
- sprečavanje i borba protiv svih oblika diskriminacije i
- sprovođenje mera afirmativne akcije.

II. OBLASTI KOJE UREĐUJE STRATEGIJA

1. Obrazovanje

1.1. Pravni okvir

1.1.1. Međunarodni pravni okvir

Pravo na obrazovanje utvrđeno je u nizu međunarodnih dokumenata: Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (član 26), Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (član 13), Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije (član 5), Konvencija Organizacije UN za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO) protiv diskriminacije u obrazovanju, Međunarodni sporazum o civilnim i političkim pravima, Milenijumski ciljevi razvoja, CEDANj i dr.
Jedan od najznačajnijih dokumenata je Konvencija o pravima deteta (čl. 28. i 29) koja države potpisnice obavezuje da obezbede besplatno osnovno obrazovanje i odgovarajuće uslove za redovno školovanje.
Neki dokumenti Saveta Evrope, Evropske unije i OEBS-a izričito govore o pravu na obrazovanje na jezicima manjina, npr. Okvirna konvencija o zaštiti nacionalnih manjina.

1.1.2. Nacionalni pravni okvir

U zakonodavstvu Republike Srbije obrazovanje je priznato kao društveno, ekonomsko i kulturno pravo.
Pravo na obrazovanje je garantovano Ustavom i uređeno Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakonom o osnovnoj školi, Zakonom o srednjoj školi, Zakonom o visokom obrazovanju, Zakonom o društvenoj brizi o deci, Zakonom o utvrđivanju određenih nadležnosti autonomne pokrajine, Zakonom o udžbenicima i drugim nastavnim sredstvima i podzakonskim aktima.
Obrazovanje pripadnika nacionalnih zajednica uređeno je Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i Zakonom o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima.
Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina iz 2002. godine Romima je priznat status nacionalne manjine. Ovaj zakon pripadnicima nacionalnih zajednica jemči pravo na predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje na maternjem jeziku. Država se obavezala da pripadnicima manjinskih nacionalnih zajednica obezbedi uslove za obrazovanje na maternjem jeziku, a dok se ne stvore uslovi za to država je obavezna da im obezbedi dvojezičnu nastavu ili pohađanje nastave na maternjem jeziku sa elementima nacionalne istorije, tradicije i kulture. Postoji i zakonska mogućnost da se jezik, istorija i kultura uključe u nastavni plan i program redovnih škola i da se osnivaju učiteljski fakulteti i privatne obrazovne institucije.
Pristupajući "Dekadi inkluzije Roma 2005-2015", Vlada Republike Srbije je 2005. godine usvojila Jedinstveni akcioni plan za unapređivanje obrazovanja Roma u Srbiji.
Strateški elementi unapređenja obrazovanja Roma obuhvaćeni su i širim razvojnim strategijama na državnom ili resornom nivou: Strategijom za smanjenje siromaštva, u kojoj poseban odeljak "Smanjenje siromaštva kod Roma" definiše obrazovanje kao prioritet, Nacionalnom strategijom Srbije za pridruživanje Evropskoj uniji, Nacionalnim planom akcije za decu Vlade Republike Srbije i Strategijom Ministarstva prosvete i sporta za period 2005-2010. godine.

1.2. Opis stanja

1.2.1. Opšti podaci

Prema UNICEF-ovom izveštaju o stanju dece u Republici Srbiji (2006. godina), gotovo 70% romske dece je siromašno, a preko 60% romskih domaćinstava sa decom živi ispod granice siromaštva. Najugroženija su deca koja žive izvan gradova i u domaćinstvima sa više dece. Preko 4/5 siromašne romske dece živi u porodicama u kojima odrasli članovi nemaju ni osnovno obrazovanje.
Romi su relativno mlada populacija. Zvanična statistika govori da deca uzrasta do šest godina čine preko 15% ukupne romske populacije, a da dece uzrasta od sedam do 14 godina ima preko 16%. Procenjuje se da bi se broj romske dece u uzrastu koji odgovara pripremnom periodu za školu (od tri do šest godina) i osnovnoj školi mogao kretati približno između 60.000 i 120.000.
Statistički podaci o školama ne sadrže podatke o nacionalnoj pripadnosti, pa se o nacionalnoj zastupljenosti u različitim segmentima sistema obrazovanja zaključuje na osnovu vrednosti dobijenih na uzorcima pojedinačnih istraživanja.
U Istraživanju višestrukih pokazatelja (MICS 3, 2005. godina) navodi se da je predškolskim obrazovanjem (uzrast tri do pet godina) obuhvaćeno oko 40% većinske dece i samo 3,9% romske dece iz slamova. Obuhvat pripremnim predškolskim programom kod većinske dece iznosi 88,6%, a kod romske dece 56,9%. Osnovnu školu završava 95% većinske dece, a prema procenama samo 21 do 37% Roma. Obuhvat srednjom školom na uzrastu 15 do 18 godina iznosi 76,42% kod većinske dece, a kod romske dece manje od 8%.
Pogled na statističke podatke o populaciji Roma starijih od 25 godina iz Popisa stanovništva 2002. godine pruža mogućnost poređenja nivoa obrazovanja između Roma i populacije u celini. Prema tim podacima bilo je 27% Roma bez škole, dok je takvih u opštoj populaciji bilo manje od 6%. To je pozitivna promena u odnosu na Popis stanovništva iz 1991. godine, kada je Roma bez škole bilo 37%. Onih koji nisu završili osnovnu školu ima duplo više u romskoj nego u opštoj populaciji. Osnovnu školu je završilo 28% Roma, a u opštoj populaciji 24% Roma sa završenom srednjom školom ima četiri puta manje nego u opštoj populaciji (9% : 41%), dok je onih sa visokim obrazovanjem preko 20 puta manje.
Prema Istraživanju o položaju Roma, IRL i izbeglica koje je relizovao UNDP (2005. godina), Romi provode upola manje vremena u školovanju nego ostali u istim naseljima: Romi 5,5 godina, ostali 11 godina (Romi u proseku manje nego što je dovoljno za završetak osnovne škole, ostali tri godine više). Trećina romske populacije nema nikakvo obrazovanje ili ima samo nekoliko razreda osnovne škole, tek nešto više od petine ima završenu osnovnu školu, oko 11% Roma ima završenu srednju školu, a svega 1% ima više ili visoko obrazovanje.
U Godišnjem izveštaju Lige za Dekadu iz 2006. godine navodi se da skoro 50% romskih roditelja ne šalje svoju decu u školu zbog nedostatka novca, a narednih 20% zbog nedostatka ličnih i drugih dokumenata i nemogućnosti da do njih dođe.
U manje od 40% romskih naselja ili u blizini (do 1 km) postoji predškolska ustanova; u 55% romskih naselja ili u blizini (do 1 km) postoji škola, a za 20% naselja čak je i osnovna škola nepristupačna.
Romska deca često, i to na ranim uzrastima, moraju da doprinose porodičnom prihodu i nemaju osnovne materijalne uslove za pohađanje škole. Obrazovni nivo roditelja je po pravilu takav da oni ne uspevaju da pruže pomoć deci u učenju. Nije redak slučaj da se u samoj romskoj zajednici ne priznaje vrednost formalnog obrazovanja pa je i to razlog što roditelji nedovoljno podstiču pohađanje škole. Individualni uslovi stanovanja su različiti, ali često ne postoje ni prostorni uslovi za učenje.

1.2.2. Aktuelno stanje u sistemu obrazovanja

Podaci o niskom obuhvatu romske dece i mladih